درباره پيشينه قم و تاريخ بنای آن اختلاف نظر وجود دارد . نام قم سه بار در شاهنامه فردوسی آورده شده است . با اين وجود ، برخی بنای شهر قم را به بعد از اسلام نسبت می دهند . گريشمن مناطقی چون قم ، سيلک كاشان ، ساوه و اساساً كناره های باختری کوير ايران را از قديمی ترين مناطق استقرار جمعيت های انسانی و تمدن های اوليه می داند . بر اين اساس قدمت قم و نواحی پيرامون آن ، به چند هزار سال پيش می رسد . نتايج كاوش های باستان شناختی اخير در منطقه قم رود نيز اين ادعا را تأييد می کند . قم در سال های 23 يا 24 هـ . ق هم زمان با اصفهان به تصرف اعراب درآمد . اعراب نام شهر را با الهام از نام يکی از روستاهای منطقه “کم” يا “قم” نهادند . ورود اعراب اشعری به قم ، مورد استقبال زرتشتيان قرار گرفت . از دلايل اين استقبال می توان به هجوم پی در پی جنگل نشينان ديلمی به اين نواحی اشاره کرد . اتحاد و پيوند اعراب و زرتشتيان ، چندان به درازا نکشيده منجر به درگيری هايی شد که سرانجام به تسلط بيشتر اشعری ها، بر روستاها و مزارع منطقه انجاميد . از اين پس روستاها و مزارع بيشتری با يک ديگر ادغام شده و فضای شهری قم را به وجود آوردند . قم در دوره اشعريان پناهگاه نسبتاً امنی برای “طالبين” و “علويان” شد . اشعری ها با توجه به گرايش های فکری خود ، از ورود علويان حمايت و استقبال كرده موجب توجه و هجرت شان به اين شهر شدند . تا پيش از ايجاد اختلاف در بين عرب های اشعری، حکومت آنان بسيار چشمگير بود. اشعريان آشكارا به نشر گرايش های علوی می پرداختند. از پرداخت خراج سر باز می زدند و حتی فرستاده گان خلفا را نيز به شهر راه نمی دادند . توجه خاص حکام آل بويه مخصوصاً ركن الدين ديلمی و صاحب بن عباد – وزير آل بويه – در ابعاد مختلف رشد و توسعه يافت . صاحب بن عباد كسی بود كه از حسن بن محمد قمی خواست تاريخ قم را به رشته تحرير درآورد و به اين ترتيب اولين كتاب مستقل در تاريخ قم نگاشته شد . در زمان سلجوقيان تصدی امور مهم دولت سلجوقی از سوی قمی ها صورت می پذيرفت و فعاليت آنها در صحنه سياسی باعث عمران و ترقی قم شد . شهر قم در دوره صفويه از مراكز مهم فرهنگی و فقهی شيعه شد و علمای بزرگی از اين شهر برخاستند . نقش زيارتی و مذهبی اين شهر نيز در دوره صفويه توسعه يافت . در سال 1208 هـ . ق قم به تسلط آقا محمد خان قاجار- اولين پادشاه سلسله قاجار – درآمد . خان قاجار با آتش زدن خانه ها و كشتن مردم ، شهر مذهبی قم را بار ديگر دچار ويرانی و مصيبت كرد . بيشتر شاهان سلسله قاجار به خصوص فتح علی شاه قاجار ، توجه مناسبی به اين شهر و بارگاه حضرت معصومه(س) داشتند . در حال حاضر ، قم يكی از مراكز مهم تشيع در ايران و جهان است و علما و محدثين بزرگی از اين منطقه برخاسته اند . وجود حوزه علميه قم بر اهميت مذهبی اين شهر فزونی خاصی بخشيده است . اين حوزه در سال 1340 هجری قمری با آمدن حاج شيخ عبدالكريم حايری به اين شهر بنيان گذاشته شد و در سال های بعد با ورود علمای ديگر ، حوزه های علمی و روحانی كنونی قم تاسيس و توسعه يافتند .
