مستندهای باستان شناسی شهر قم، قدمت هفت هزار ساله این شهر را با هویت ایرانی و اسلامی بازگو می کند در قلب کویری شهر مقدس قم نگینی به نام حرم حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران چشم جهانیان را خیره کرده است.
به گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم، استان قم با بیش از 360 اثر باستانی و 444 امامزاده و نگینی از تبار آل محمد(ص)، حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) دختر امام موسی بن جعفر(ع) پیشوای هفتم شیعیان جهان و مسجد مقدس جمکران میعادگاه عاشقان، گردشگران خارجی و داخلی را به این قطب فرهنگی و زیارتی می کشاند.
معماری های اسلامی و ایرانی در بناهای تاریخی شهر مقدس قم هویت فرهنگی و اجتماعی این شهر را از گذشتگان به یادگار گذاشته است.
تپه قلی درویش یکی از آثار تاریخی و فرهنگی این شهر واقع در حاشیه جنوبی شهر قم و در مسیر جمکران، باستانی بودن شهر قم را به اثبات رسانده است.
در کاوش های تپه قلی درویش، مستنداتی از حدود هفت هزار سال پیش و هزاره چهارم، سوم، دوم و اول پیش از میلاد، دوره ساسامانی و سلجوقی به دست آمده است که نشانگر قدمت این شهر است.
این تپه مربوط به عصر آهن است که در ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۱۷۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و امروز میزبان بسیاری از گردشگران و علاقمندان به میراث فرهنگی است.
مادر کاروانسراهای ایران با نام کاروانسرای دیرگچین مربوط به دوره ساسانی – صفوی واقع در شهر قم بخش مرکزی بعد از روستای کورگل است این کاروانسرا به خاطر معماری بی نظیرش از جمله بناهای چهار ایوانی و ویژگی هایی از جمله مسجد، آسیاب، حیات خلوت، مغازه های خرید و فروش کالا، حیاط خلوت و در خارج بنا، آتشکده، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان که تمام نیازهای اقامتی و رفاهی مسافران را محیا کرده مشهور است.
طبق مستندهای بدست آمده در گذشته از این کاروانسراها به عنوان منزلگاهی بسیار مهم در مسیر راه های ایران استفاده می شده است که امروز با احداث جاده قم – گرمسار مسیر تردد به این کاروانسرا احیا شده است.
مقابر گنبد سبز از دیگر اماکن تاریخی این شهر در منطقه ای معروف به دروازه کاشان قم واقع شده است که در انتهای خیابان چهار مردان قم جنب گلزار شهدا و در بخش شرقی شهر درون باغی کوچکی به نام باغ گنبد سبز، سه اثر تاریخی از قرن هشتم هجری را در دل خویش جای داده است.
2 گنبد از این مجموعه مدفن امرای خاندان علی صفی فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم هجری قمری است و کتیبه گنبد سوم از بین رفته است. مردم قم این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن سعد، سعید و مسعود از بزرگان عرب های اشعری و احیا کنندگان قم در دوره اسلامی می دانند.
در استان قم، تیمچه بزرگ بازار قم بزرگترین سقف ضربتی ایران به شمار می آید که این بنای تاریخی در سمت شمال راسته بازار نو، از آثار ارزشمند هنر معماری دوران اسلامی ایران است که توسط هنرمند برجسته عصر ناصری، استاد حسن قمی مشهور به معمارباشی در سال 1301 هـجری قمری طراحی و اجرا شده است.
همچنین مجموعه راسته بازار کهنه و نو از دوره صفوی و قاجار است، مجموعه ای از راسته، چهار سوق، سرا و تیمچه، جزیی از بافت قدیم شهر قم است که شامل 2 راسته سر پوشیده با پوشش گنبدی است پوشش گنبدی سقف این بازار به شکل قلب مشاهده می شوند که نشانگر معماری اسلامی و ایرانی است.
همچنین طبق گفته کارشناسان میراث فرهنگی قم، بخش های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و در پیرامون مسجد جامع بنا شد و در دوران ناصرالدین شاه بخش های دیگر این بازار گسترش پیدا کرد، این اثر در تاریخ 16 آذر 1376 با شماره ثبت 1937 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
از دیگر آثار باستانی قم، خانه های تاریخی آن است که قدمتی بیش از 130 سال را نشان می دهد خانه تاریخی حاج علیخان زند واقع در شهر قم خیابان انقلاب کوچه 17 از دوره قاجار و خانه حاجی خان در اوایل سال 1377 با شماره 2072 به ثبت ملی رسیده است که هم اکنون موزه مردم شناسی در آن برپا شده است.
در این موزه به سبک زندگی مردم با به نمایش گذاشتن مجموعه ای از اسباب، اشیا و لوازم زندگی، ابزار کار، لوازم کشاورزی و صنعتی، پوشاک و شیوه چینش اشیا در منازل قدیمی در دوره های گذشته از جمله قاجار پرداخته شده است.
تصاویری از قم قدیم و آثاری از جمله سفال های سلجوقی متعلق به 800 سال قبل، «منبر» مربوط به 600 سال قبل از روستای وشنوه، درب های تاریخی، ظروف تزیینی، تپانچه، مرکب و دوات مربوط به دوره قاجار در این موزه موجود است.
خانه تاریخی یزدان پناه از دیگر خانه های تاریخی قم است که با قدمتی 120 ساله، یادگاری از آثار معماری دوره قاجار و اوایل پهلوی است و امروزه به عنوان خانه سنتی پذیرای گردشگران است.
از دیگر آثار تاریخی قم، خانه تاریخی امام خمینی است که مبارزات سیاسی و انقلابی امام راحل را در به ثمر نشاندن انقلاب به نمایش گذاشته است،این خانه تاریخی واقع در خیابان معلم( محله یخچال قاضی) مربوط به دوره معاصر است که در اوایل سال 1375 با شماره 1745 به ثبت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم رسیده است.
در روبروی این خانه تاریخی، موزه گنجینه آثار مراجع عظام تقلید واقع شده است که در آن به زندگی نامه 20 تن از مراجع تقلید به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی پرداخته شده است و همچنین این موزه با نصب تصاویر، نمایش وسائل شخصی مراجع، تالیف ها و اطلاعات از علما به دنبال آشنایی مردم و زائران با زندگانی شخصیت های دینی و علمی و نقش آنان در برهه های تاریخی است.
همچنین در بخش های تابعه استان قم خانه ای از فیلسوف ملاصدرا به یادگار مانده است، این خانه در شهر کهک قم مربوط به دوره صفویه است که در اواخر سال 1375 با شماره 1821 به ثبت ملی رسیده و یادگاری بازمانده از دوران سکونت این حکیم در قم است که خانه وی در منتهی الیه غرب شهر کهک در محله چال حمام واقع است.
این استان هویت خویش را از آثار تاریخی و زیارتی و بقاع تاریخی امامزادگانی و نوادگان امامان معصوم و حوزه های علمیه گرفته است و امروزه به عنوان شاهراه مواصلاتی استان های مختلف، سالانه شاهد حضور هزاران گردشگر داخلی و خارجی است که در ایام مختلف سال به ویژه نوروز وارد این شهر می شوند.
