تونل زمان به میراث تاریخی قم

تونل زمان به میراث تاریخی و گردشگری قم که هر کدام از جاذبه ها دارای ویژگی های زیبا و منحصر به فردی از دوران مردمان گذشته اند که امروز قدمت قم مقدس را هفت هزار ساله کرده است.   

به گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم، استان قم با ویژگی هایی که دارد یکی از کلان شهرهای ایران است که در 125 کیلومتری جنوب تهران پایتخت ایران واقع شده ‌است این شهر در شاهراه مواصلاتی کشور قرار داد و باعث تردد بسیاری از مسافران می شود.

این شهری کویری در قلب خویش نگینی چون مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) دختر موسی بن جعفر(ع)، پیشوای هفتم شیعه و مسجد مقدس جمکران میعادگاه عاشقان را دارد، وجود 444 بقاع متبرکه و مزارهای متعدد علویان و نوادگان امامان معصوم و حوزه های علمیه از ویژگی های مذهبی و فرهنگی این شهر است که دلدادگان اهل بیت(ع) را به سوی خویش می کشد.

خاک قم بانویی از جنس نور را به این شهر کشید به شهری که امامان معصوم(ع) وعده بهشتی بودن آن را در احادیث و روایات داده بودند به رقم سرنوشت بانویی برای دیدار برادرش به نیت سفر به خراسان و طبق حوادثی که در مسیر اتفاق افتاد در راه بیمار شد و به شهر مقدس قم رسید.

موسى بن خزرج بزرگ خاندان اشعرى و عده فراوانى از مردم پیاده و سواره به استقبال این بانوی مطهر رفتند در روز ٢٣ ربیع الاول سال ٢٠١ هجرى قمرى حضرت وارد شهر مقدس قم شدند. سپس در محلى که امروز میدان میر نامیده مى شود شتر آن حضرت در جلو در منزل موسى بن خزرج زانو زد و افتخار میزبانى حضرت نصیب او شد. آن بزرگوار به مدت ١٧ روز در این شهر زندگى کرد و در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود. محل عبادت آن حضرت در مدرسه ستیه به نام بیت النور هم اکنون محل زیارت ارادتمندان آن حضرت است.

سرانجام در روز دهم ربیع الثانى و بنا بر قولى دوازدهم ربع الثانى سال ٢٠١ هجرى دیده از جهان فروبست و شیعیان را در ماتم خود به سوگ نشاند . مردم قم با تجلیل فراوان پیکر پاکش را به سوى محل فعلى که در آن روز بیرون شهر و به نام باغ بابلان معروف بود تشییع کردند.

پس از دفن حضرت معصومه (س) موسى بن خزرج سایبانى از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا این که حضرت زینب فرزند امام جواد(ع) به سال ٢٥٦ هجرى قمرى اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا کرد و بدین سان تربت پاک آن بانوى بزرگوار اسلام قبله گاه قلوب ارادتمندان به اهلبیت (ع) و دارالشفای دلسوختگان عاشق ولایت و امامت شد.

آستان حضرت معصومه و مدفن پادشاهان صفوی-قاجاری در شهر قم بخش مرکزی خیابان مربوط به دوره صفویه –قاجاریه است که در اواخر سال 1310 با شماره 128 به ثبت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری قم رسیده است.

مسجد اعظم نیز از دیگر آثار مذهبی و تاریخی در جبهه غربی آستانه مقدس حضرت معصومه (س) به اهتمام آیت الله العظمی بروجردی در سال 1374 هجری قمری توسط استاد حسین بن محمد معمار معروف به لرزاده بنا شده است. این مسجد که به جهت عظمت و بزرگی، مسجد اعظم نام گرفته است، در زمره مساجد سه ایوانی بوده و شبستان گنبددار آن که سراسر مزین به کاشی های معرق است، در ضلع جنوبی صحن واقع شده و از طریق مسیرهای جانبی به دو شبستان ستون دار شرق و غرب مرتبط است.

همچنین در جوار کریمه اهل بیت(ع) قبر پروین اعتصامی یکی از سرآمدان شعر معاصر قرار دارد. پروین در سال 1285 شمسی در تبریز متولد شد و از همان اوان کودکی زبان به شعر گشود و درعنفوان جوانی از برترین شاعران زمان خود بود.

پروین اعتصامی در سال 1330 شمسی ، در سن 35 سالگی در تهران در گذشت و در یکی از حجره های صحن حضرت معصومه ( س) به خاک سپرده شد.

قبرستان شیخان در خیابان آستانه و در نزدیکی مدرسه فیضیه قرار دارد قسمت کوچکی از قبرستان مربوط به قبرستان بابلان قدیم است که در این مکان چهار تن از اصحاب معصومین به نام های زکریا بن ادریس، زکریا بن آدم، اسحاق بن آدم و آدم بن اسحاق و تعدادی از برزگان دینی و عامی چون ملامحمد طاهر قمی و میرازی قمی و دکتر محمد قریب مدفونند از این رو به عنوان دومین قبرستان تاریخی جهان اسلام معروف است.

آرامگاه علی بن بابویه قمی پدر شیخ صدوق مقابل شیخان قرار دارد. این بنا شامل قبه و بقعه، ایوان و صحنی مشتمل برسه حجره است بر فراز بقعه، گنبدی شلجمی از آثار صفویه مشاهده می شود این اثر تاریخی واقع در شهر قم بخش مرکزی ابتدای خیابان انقلاب کوچه ابن بابویه است که در اوایل سال 1380 با شماره 3786 به ثبت ملی رسیده است.

در کنار حرم حضرت معصمومه(س) مدرسه ای به نام فیضه مکان تحصیل علوم اسلامی و انسانی تاسیس شد مدرسه فیضیه مربوط به سده‌های میانه دوران‌های تاریخی پس از اسلام است این اثر در 1386 با شماره ثبت 20715 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قدیمی ترین بخش مدرسه، ایوان جنوبی آن است که به تاریخ 939 هجری قمری با کاشی های زیبای معرق، متعلق به عصر صفوی تزیین شده است.

این مدرسه از نیمه نخست قرن 13 هجری قمری جایگزین بنای مدرسه آستانه شد که به اعتبار متون معتبر تاریخی، این مدرسه از میانه قرن ششم هجری قمری وجود داشته و در عصر صفوی تجدید بنا شده بود همچنین از ویژگی های این بنا چهار ایوانی بودن آن است که در دو طبقه با 40 حجره پایینی متعلق به عصر قاجار و 40 حجره بالایی متعلق به قرن چهاردهم هجری قمری است.

ایوان مسجد امام حسن عسکری (ع) واقع در شهر قم چهارراه بازار مربوط به دوره صفویه و دوران های مختلف است که در اواخر سال 1355 با شماره 1312 به ثبت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری قم رسیده است.

مسجد مقدس جمکران نیز میعادگاه عاشقان و یکی ازاماکن مذهبی و تاریخی است که روز هفدهم رمضان 373 هجری در کنار روستای جمکران تاسیس شد و امروز از اقصی نقاط جهان در این مکان مقدس گرد یکدیگر می آیند.

مسجد جامع عتیق و تاریخی قم مجموعه ای از بناهای چند عصر و از جمله مساجد دو ایوانی به شکل مربع مستطیل از دیگر اثر تاریخی واقع در شهر قم خیابان آذر محله دروازه ری مربوط به دوره سلجوقی- صفوی است که در اواخر سال 1312 با شماره 194 به ثبت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری قم رسیده است. در حال حاضر قدیمی ترین قسمت مسجد متعلق به دوره سلجوقیان است.

در کتاب گنجینه آثار قم نیز آمده است: گنبد خانه و ایوان جنوبی مسجد در سال 752 هجری قمری ساخته شده است و و مسجد فعلی مجموعه ای از بناهای چند دوره تاریخی است. همچنین این مسجد پس از مسجدامام حسن عسگری (ع) قدیمی ترین مسجدی است که در قم بنا شده و به اعتبار متون معتبر، سال احداث بنای کنونی گنبد خانه 529 هـجری قمری است. این تاریخ تا پیش از تعمیرات دوران فتحعلی شاه درکتیبه های گچبری موجود در بنا به وضوح نمایان بود.

مسجد و منار میدان کهنه واقع در شهر قم بخش مرکزی خیابان آذردرون میدان کهنه مربوط به دوره قاجار-سلجوقی است که در اواخر سال 1380 با شماره 4419 به ثبت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری قم رسیده است این مسجد در سال 1310 شمسی ازسوی آیت الله حاج میرزا محمد فیض در محوطه ای به طول 21 و عرض 12 متر به ارتفاع شش متر، مرکب از ده چشمه بر فراز چهار ستون سنگی مضلع بنا شده و از این رو این مسجد را فیض نیز می نامند.

در کنار این مسجد مناره ای به ارتفاع 25 متر وجود دارد که سومین منازه جهان اسلام واولین مناره احداثی در قم وایران است و قطر قسمت پایینی این مناره 5/3 متر است. این مناره در سال 291 هـجری قمری در دوره حکومت یحیی بن اسحق به خود یاری عرب اشعری میان شهر جدید اسلامی و شهر قدیم کمیدان بنا نهاده شد تا صدای مؤذن به هر دو شهر برسد.

جدار این مناره آجری ، ساده و فاقد تزیینات است و با گذشت زمان فرسوده شد و قسمت هایی از آن فرو ریخت تا درسال 1191هـ . ق به وسیله یکی از امرای زند مرمت و مأذنه جدیدی در بالای آن ساخته شد و نمای کنونی از همین مرمت برجای مانده است.

این شهر تاریخی و فرهنگی قم دارای بیش از 350 اثر ثبتی است که طبق کاوش های صورت گرفته قدمت و تاریخ قم را به وضوح به نمایش گذاشته است. همچین این شهر تاریخ هفت هزار ساله ای از میراث تاریخی و فرهنگی را در دل خویش جای داده است طبق کاوش های صورت گرفته توسط باستان شناسان در تپه قلی درویش واقع در حاشیه جنوبی شهر قم و در مسیر بلوار قم جمکران باستانی بودن شهر قم را اثبات کرده است.

طبق لایه نگاری و کاوش ‌های تپه قلی درویش، مدارکی دال بر وجود مستنداتی از تاریخ هزاره پنجم پیش از میلاد در حدود هفت هزار سال ،هزاره چهارم ، سوم ،دوم و اول پیش از میلاد ، دوره ساسامانی و سلجوقی به دست آمده است.

مقابر گنبد سبز از دیگر اماکن تاریخی این شهر است که در انتهای خیابان چهار مردان قم جنب گلزار شهدا و در بخش شرقی شهر درون باغی کوچکی به نام باغ گنبد سبز سه اثر تاریخی از قرن هشتم هجری به جای مانده است.

این منطقه در گذشته به دروازه کاشان مشهور است و گنبد های آن نیز به گنبد های دروازه کاشان معروفند در دو گنبد از این مجموعه مدفن امرای خاندان علی صفی فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم هجری قمری است و کتیبه گنبد سوم از بین رفته است از این رو احتمالا به یکی دیگر از افراد خاندان علی صفی تعلق دارد . مردم قم این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن سعد، سعید و مسعود از بزرگان عرب های اشعری و احیا کنندگان قم در دوره اسلامی می دانند.

خانه تاریخی یزدان پناه با مساحتی 884 متر و 928 متر زیربنا، بنایی 120 ساله و یادگاری از آثار معماری دوره قاجار و اوایل پهلوی واقع در شهر قم خیابان باجک کوچه 11پلاک 9 است که در اوایل سال 1382 با شماره 9151 به ثبت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری قم رسیده است.

خانه های حاجی خان و حاج علیخان زند با قدمت 130 ساله از دیگر خانه های تاریخی این شهر است خانه حاج علیخان زند واقع در شهر قم خیابان انقلاب کوچه 17 مربوط به دوره قاجار است که در اواخر سال 1379 با شماره 3345 و خانه حاجی خان در اوایل سال 1377 با شماره 2072 به ثبت ملی رسیده است و هم اکنون موزه مردم شناسی در آن برپا شده است.

این دو خانه تاریخی در جوار یکدیگر با نماهای معماری از جمله سردر کوتاه با نمای روکار آجری، بندکشی، اشکال هندسی، تزئینات نازک کاری، پاگرد شش ضلعی، دالان جبهه جنوبی، شاه نشین تابستانی با بادگیر منفرد، شاه نشین زمستانی، ستون‌ های سنگی با سرستون تزئینی در ایوان شمالی، شرقی و آجرکاری در درهای چوبی و نقوش درهای چوبی پذیرای بازدید عموم مردم هستند.

خانه تاریخی امام خمینی نیز از دیگر آثار تاریخی و ثبتی در این شهر مقدس است که یادگاری از مبارزات سیاسی و انقلابی امام راحل به همراه مردم ولایت مدار استان قم است این خانه تاریخی واقع در شهر قم خیابان معلم( محله یخچال قاضی) مربوط به دوره معاصر است که در اوایل سال 1375 با شماره 1745 به ثبت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری قم رسیده است.

خانه ملا صدرا در شهر کهک قم نیز در محله چاله آقا مربوط به دوره صفویه است که در اواخر سال 1375 با شماره 1821 به ثبت ملی رسیده و یادگاری بازمانده از دوران سکونت این حکیم در قم است که خانه وی در منتهی الیه غرب شهر کهک در محله چال حمام واقع است و پیرامون آن را خانه های روستایی با بافت معماری مناطق گرمسیری احاطه کرده اند.

پلان اصلی بنا شبستانی چلیپایی است که گرداگرد آن را در چهار گوشه، طبقه همکف و اول، حجره ها و اتاق هایی در بر گرفته اند تزیینات بنا شامل گچبری سجاده ای و مشبک های گچی در نورگیرهاست و در شرق خانه قنات نسبتا پرآبی وجود دارد که جزیی از مجموعه خانه ملا صدرا محسوب می شود.

مجموعه راسته بازار کهنه و نو مربوط به دوره صفوی – دوره قاجار است در جوارمحله عربستان واقع شده و این اثر در تاریخ 16 آذر 1376 با شماره ثبت 1937 به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بازار قم با مجموعه‌ای از راسته، چهار سوق، سرا و تیمچه، جزیی از بافت قدیم شهر قم به شمار می‌رود. این مجموعه شامل دو راسته سر پوشیده با پوشش گنبدی است. سرپوشیده بودن بازار یک سو به سنت معماری بازار باز می‌گردد و تهویه و نوررسانی بازار از طریق دریچه‌هایی که در پوشش گنبدی آن تعبیه شده صورت می‌گیرد. این دریچه‌ها در بالای گنبد به شکل دایره و در دو طرف آن قرار دارند و به شکل قلب مشاهده می‌شوند.

بخش ‌های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و در پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی که بدان نیاز بود در آن جای گرفت. در دوران ناصرالدین شاه بازار قم رو به گسترش نهاد و "بازار نو" احداث شد و در دو سوی این راسته نو، بناهای تازه‌ای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد.

تیمچه بزرگ بازار قم در سمت شمال راسته بازار نو، یکی از سه تیمچه شهر قم که در واقع بزرگترین سقف ضربی ایران به شمار می ‌رود. این بنا از آثار ارزشمند هنر معماری دوران اسلامی ایران است که توسط هنرمند برجسته عصر ناصری، استاد حسن قمی مشهور به معمارباشی در سال 1301 هـجری قمری طراحی و اجرا شد.

دو تیمچه دیگر این بازار سال ‌ها پیش هنگام احداث خیابان ‌های جدید شهر قم از میان رفت. تیمچه بزرگ قم متشکل از بنایی با دو طبقه بالا با 12 غرفه دارای اُرسی ‌های زیباست که بیشتر آنها از بین رفته ‌اند. بالای حجره‌ ها در زوایا مقرنس گچی مشاهده می‌ شود. سقف تیمچه به صورت سه چشمه است که قسمت وسطی به دهانه 15 متر و ارتفاع 15 متر دارای دو پوشش است. طول این بخش 28 متر و بدون ستون است. چشمه میانی با بلندی و دهانه 15 متر دارای پوشش آجری ظریف و آراسته با مقرنس گچی در زوایا است. گنبد از نوع عرق چینی و پوشش زیر آن شمسه کاری با اسلوب رسمی بندی و یزدی بندی است. در این پوشش‌ ها همچنین روزنه ‌هایی برای تأمین روشنایی داخل بنا طراحی شده است.

این آثار بخشی از آثار شاخص ثبتی در استان قم است که نمونه های از جاذبه های تاریخی و گردشگری استان قم است که هر کدام گوشه ای از فرهنگ و تاریخ قم را برای مردم یادآوری می کند برای مردمانی که باید میراث دار فرهنگ و تاریخ به نسل آینده باشند.