استان قم علاوه بر ویژگی‌ها و شهرت مذهبی خود دارای ظرفیت های گسترده فرهنگی، تاریخی و اجتماعی در راستای توسعه صنعت توریسم است.
قم از نظر تاریخی و فرهنگی همواره شهری پویا در گستره تاریخ بوده است، تمدنی 7 هزار ساله دارد که بازمانده‌های آن را می‌توان در نزدیک جمکران و با نام تپه‌های قلی درویش مشاهده کرد؛ کاروانسراها، بازارها، خانه‌های قدیمی، مساجد بزرگ، بقاع متبرکه، صنایع دستی و قلعه‌های تاریخی متعددی در قم وجود دارد که می‌تواند برای هر گردشگر داخلی و خارجی، مقصدی بکر باشد.
همچنین جاذبه‌های طبیعی فراوانی هم در قم وجود دارند که از آن جمله می‌توان به پارک ملی کویر که در برگیرنده منطقه‌ای گسترده از نظر اکولوژی و دارای تنوع گونه‌های حیوانی و گیاهی است، دریاچه نمک، دریاچه حوض سلطان، مناطق ییلاقی کهک و سنجگان که دارای هوای معتدل کوهستانی هستند و همچنین مجتمع‌های توریستی و رفاهی متعدد اشاره کرد.
سرزمینی به قدمت 7 هزار سال
محوطه تاریخی «قلی درویش» در بلوار ورودی قم به جمکران واقع شده و یکی از محوطه‌های در حال کاوش حاشیه کویر مرکزی ایران محسوب می‌شود.
این محوطه دربرگیرنده سه دوره اصلی استقراری شامل عصر برنز قدیم یعنی 3500 تا 2800 سال قبل از میلاد، برنز جدید که حدود 1800 تا 1600 سال پیش از میلاد می‌شود و همچنین عصر آهن یک یعنی از 1500 تا 1200 سال قبل از میلاد است که با این احتساب، سابقه مسکونی بودن قم یا اطراف آن به 7 هزار سال پیش باز می‌گردد.
از جمله فضاهای شناسایی شده در این محوطه تاریخی می‌توان به واحدهای مسکونی، فضاهای مرتبط با فعالیت‌های تجاری، اداری، صنعتی که شامل فلزگری و سفال‌گری می‌شود و همچنین فضاهای آیینی و مذهبی و بقایای معماری نظامی اشاره کرد.
این کاوش‌ها از سال 1381 شروع شده و همچنان ادامه دارد؛ البته تا پیش از انجام کاوش‌های علمی باستان‌شناختی در این محوطه، تمام مدارک و منابع موجود پیرامون پیشینه تاریخی شهر قم بنیان این شهر را در قدیمی‌ترین حدس‌ها به دوره ساسانی و سده‌های نخستین اسلامی مربوط می‌ساخت اما لایه‌نگاری و کاوش‌های محوطه باستانی قلی درویش سابقه تاریخی و فرهنگی قم را به هزاره‌های پنجم و چهارم پیش از میلاد برد.
بر این اساس می‌توان گفت قم همواره در طول تاریخ، سرزمینی مقدس و یکی از کانون‌های اصلی مذهبی و فرهنگی فلات ایران به شمار می‌رفته است.
در واقع کاوش‌های باستان‌شناسی در قلی درویش نشان داد بر خلاف فرضیات رایج، فرهنگ‌های عصر آهن از همان ابتدای ورود به فلات ایران از ساختارهای بسیار پیشرفته اجتماعی، اقتصادی و صنعتی برخوردار بوده‌اند.
خانه‌های تاریخی میراثی از گذشتگان
علاوه بر خانه‌های مراجع عظام تقلید و همچنین بیت امام راحل که در قم مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرند، خانه‌های تاریخی دیگری هم در این شهر وجود دارد که برخی از آنها به موزه تبدیل شده‌اند.
از آن جمله می‌توان به خانه تاریخی زند اشاره کرد؛ این خانه در محله گذرقلعه، مرکز بافت قدیمی شهر قم یعنی خیابان چهارمردان (انقلاب) قرار دارد؛ با توجه به فرم و مصالح بکار رفته در ساخته این خانه، ساختمان آن متعلق به اواخر قاجار یعنی حدود 130 سال پیش است.
این بنا دارای ستون‌های سنگی با سرستون تزیینی در ایوان شمالی و شرقی و آجرکاری در دردهای چوبی است. بادگیرهای رفیع این بنا از نمونه‌های منحصر به فرد بادگیرهای منطقه قم به شمار می‌روند و در حال حاضر هم این خانه قاجاری به عنوان موزه مردم‌شناسی قم پذیرای گردشگران در ایام مختلف سال است.
از دیگر خانه‌های قدیمی قم می‌توان به خانه تاریخی «یزدان‌پناه» اشاره کرد که در محله باغ پنبه یعنی خیابان 19 دی واقع شده و معماری آن به سبک نواحی کویری و حاشیه کویر دارای بیرونی و اندرونی است.
از سال 1389 این بنا به عنوان موزه صنایع دستی قم مورد بهره‌برداری قرار گرفته و روزانه تعداد زیادی از گردشگران از آن بازدید می‌کنند.
همچنین خانه حکیم ملاصدرای شیرازی هم که به مدت هفت سال و حتی به روایتی 15 سال در آن اقامت داشته در شهر کهک دارای معماری بسیاری زیبایی بوده و جزو میراث ملی ایران محسوب می‌شود.
علاوه بر این بازار اصلی قم هم با قدمت حدود 400 سال مجموعه‌ای از راسته، چهارسوق، سرا و تیمچه، جزئی از بافت قدیم شهر قم به شمار می‌رود.
این مجموعه شامل پوشش گنبدی است؛ بخش‌های زیادی از این بازار یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه، بناهایی که بدان نیاز بود در آن جای گرفت. در دوران ناصری بازار قم رو به گسترش نهاد و «بازار نو» احداث شد و در دو سوی این راسته نو، بناهای تازه‌ای مانند تیمچه بزرگ ساخته شدند.
تیمچه بزرگ، شاهکار معماری قم
تیمچه بازار که در شمال راسته بازار نو قرار دارد از شاهکارهای معماری عصر قاجاریه است که سرپنجه خالقش، استاد حسن معمارباشی قمی در سال 1301 قمری آن را بنا کرد و اثری شاخص و ارزشمند از معماری اسلامی – ایرانی را مانند نگینی در قلب این بازار به میراث گذاشت.
دهانه طاق این تیمچه 16 و ارتفاع آن 15 متر بوده و متشکل از دو بخش تیمچه و سراست که فضای صحن و حجره‌ها در قسمت تیمچه و کارگاه‌های رفوگری و حیاط پشتی در فضای سرا قرار دارد.
تیمچه دارای دو در ورودی از راسته‌ی بازارنو شامل یک در ورودی اصلی و یک در ورودی فرعی و نیز یک ورودی از کوچه سید اسماعیل به سرا است؛ مساحت صحن مرکزی بنا حدود 385 متر و ابعادی به شکل مستطیل دارد، فضای صحن تقریبا حدود دو سوم از فضای تیمچه را به خود اختصاص داده و این بخش توسط سه طاق گنبدی شکل پوشیده شده است.
مهارت در ساخت این تزئینات و هندسه مبتکرانه آن به حدی است که فضا حالتی رؤیاگونه و خیال‌انگیز یافته و هر ناظری را در ابتدای ورود مسحور شکوه خود می‌کند.
از نمونه‌های مشابه این بنا می‌توان به تیمچه امین‌الدوله در کاشان و تیمچه حاجب‌الدوله تهران اشاره کرد.
کاروانسراها و موزه‌ها، هویت تاریخی قم
در حال حاضر قم شاهراه ارتباطی استان‌های مختلف کشور محسوب می‌شود و برای گذر به 17 استان باید از قم عبور کرد، در گذشته نیز قم این چنین بوده و علاوه بر اینکه مقصدی برای زائران به شمار می‌رفته، محلی برای گذر کاروانیان هم بوده است به همین دلیل کاروانسراهای مختلفی در اطراف و حواشی این شهر بنا شده که از مشهورترین آنها می‌توان به کاروانسرای دیر گچین، قلعه سنگی و پاسنگان اشاره کرد.
کاروانسرای دیر گچین معروف به «مادر کاروانسراهای ایران» واقع در کیلومتر 70 جاده قم – گرمسار، از جمله قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین کاروانسراهای موجود در ایران و دارای فضاهایی همچون مسجد، آسیاب، آب انبار، حمام و سرویس بهداشتی است.
بنای اولیه این کاروانسرا به دوره حکومت اردشیر ساسانی باز می‌گردد که تا دوره صفویه مورد استفاده بوده است و سپس تغییرات و الحاقاتی داشته است.
«قلعه سنگی» نیز یکی از کاروانسراهای واقع در مسیر قدیم قم به ری محسوب می‌شود که در شاهراه اصلی شمال شرقی به جنوب غربی ایران قرار دارد و بنای آن متعلق به دوره سلجوقی است.
از جمله خصوصیات این کاروانسرا می‌توان به وجود رواق در جلوی حیاط و پیرامون حجره‌ها اشاره کرد.
البته کاروانسرای «پاسنگان» را هم نباید از یاد برد؛ این بنا مربوط به دوره صفوی بوده و دارای پلان چهار ایوانی و دو آب انبار پیرامون آن است؛ وقتی از قم به سمت کاشان حرکت کنیم پس از طی 20 کیلومتر می‌توانیم پاسنگان را ببینیم که در حال حاضر به عنوان مجتمع گردشگری مورد استفاده و بازدید قرار می‌گیرد.
صنایع دستی، سوغات فرهنگی قم
بسیاری از افرادی که به قم سفر می‌کنند، از خوراکی‌ها سوهان و از سایر اقلام، مهر و تسبیح و سجاده به عنوان سوغات می‌برند ولی حقیقت آن است که قم دارای صنایع دستی منحصر به فردی است که البته برخی از آنها به دست فراموشی سپرده شده‌اند یا اینکه فقط چند نفر هنوز بر اساس شیوه سنتی اقدام به تولید آنها می‌کنند.
شاخص‌ترین محصولات صنایع دستی قم شامل قالی، کاشی، سنگ‌های تراش خورده، حکاکی بر روی سنگ، نگارگری و تذهیب، خراطی روی چوب، مرواربافی، رودوزی سنتی، نقاشی سنتی، شیشه‌گری، معرف‌کاری، انگشترسازی، تزیینات پارچه‌ای، رنگرزی گیاهی، قلم‌زنی، معرق سایه گندم، گیوه‌دوزی، صحافی سنتی و چلنگری هستند.
موزه صنایع دستی قم که در خانه تاریخی یزدان‌پناه دایر است سعی دارد بخشی از این میراث فرهنگی و اجتماعی را به گردشگران داخلی و خارجی بشناساند.
در این موزه آثاری از محصولات ممتاز و شاخص صنایع دستی قم و بخش کارگاه‌های زنده تولید صنایع دستی وجود دارد.
بخش کارگاهی شامل تولید سفال، رودوزی‌های سنتی مانند سرمه‌دوزی و سوزن‌دوزی و معرق چوب بوده و در بخش آثار هم سفال و سرامیک، خرمهره، معرق چوب، سنگ‌های تراش خورده و نقاشی روی شیشه و فلز به نمایش درآمده است.
در کنار موزه صنایع دستی، موزه مردم‌شناسی قم هم در خانه تاریخی زند پذیرای گردشگران است؛ هدف از دایر شدن این موزه نمایش فرهنگ منطقه قم قبل از ورود به عصر صنعتی است به همین دلیل لوازم زندگی، پوشاک و لوازم کار در زمان قدیم قم در این موزه در معرض بازدید عموم قرار گرفته است.
همچنین نمایی از کارگاه‌های صفاری یعنی سفیدکاری مس، قالی‌بافی، قهوه‌خانه، مکتب‌خانه قجری، مطبخ و ابزار و ادوات کشاورزی در این موزه ساخته شده‌اند.
در حال حاضر قم دارای یک هتل پنج ستاره، پنج هتل چهار ستاره و ده‌ها هتل دیگر، چندین هتل آپارتمان، ده‌ها مهمان‌پذیر و 15 مجتمع خدماتی رفاهی بین راهی است؛ هرچند این زیرساخت‌ها برای پذیرایی شایسته از میلیون‌ها زائر و گردشگری که به قم سفر می‌کنند به هیچ وجه کافی نیستند ولی می‌توانند بخشی از نیازهای حوزه توریسم را تامین کنند.
امید است با توجه به ظرفیت‌های فراوان گردشگری مذهبی، طبیعی و فرهنگی در قم که تنها مشتی از خروار آنها در این گزارش ذکر شد، مسئولان امر چه در سطح استانی و چه ملی فکری برای تامین زیرساخت‌های بیشتر با هدف جذب گسترده‌تر و پایدارتر گردشگران داخلی و خارجی کرده و زمینه مساعد برای معرفی هرچه بیشتر قم به جهانیان را فراهم کنند.
- قم
- فرهنگ و تمدن
- تاریخ
Source: 1
