کاروانسرای دیرگچین مربوط به دوره ساسانی- صفوی مشهور به مادر کاروانسراهای ایران واقع در شهر قم بخش مرکزی بعد از روستای کورگل است، این کاروانسرا تونل زمانی به فرهنگ و تمدن ملتی است که در آنجا اقامت گزیده اند.
به گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم، کاروانسرای دیرگچین تونل زمانی به معماری دوره ساسانی و صفوی است که به عنوان منزلگاهی بسیار مهم در مسیر یکی از راه های باستانی منزلگاه های ایران بوده است و امروز با احداث جاده قم – گرمسار مسیر تردد به این کاروانسرا احیا شده است.
این کاروانسرا به خاطر معماری بی نظیرش از جمله بناهای چهار ایوانی و ویژگی هایی از جمله مسجد، آسیاب، حیات خلوت، حمام و توالت عمومی، مغازه های خرید و فروش کالا، حیاط خلوت و در خارج بنا، آتشکده، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان که تمام نیازهای اقامتی و رفاهی مسافران را محیا کرده به عنوان مادر کاروانسراهای ایران مشهور است.
کاروانسرا در فرهنگ دهخدا به عمارتی که در آن کاروان منزل کند تعبیر شده است و طبق مستندات تاریخی پر رونق ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها مربوط به دوره صفویه است، در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم کرد و یکی از الزام های این کار را احیای کاروانسراها می دانست، هر چند که ممکن است این کاروانسراها مربوط به دوران های قبل باشند ولی در زمان صفویه احیا شده اند.
طبق کاوشهای صورت گرفته باستان شناسی و با بررسی مصالح به کار رفته در کاروانسرای دیرگچین، پی بردند که این کاروانسرا به دوره ساسانی تعلق دارد، ولی بعدها در دوران سلجوقی و صفوی تعمیرات و تغییرات اساسی در آن صورت گرفته و در دوره قاجار نیز قسمتهایی به آن ملحق شده است.
این کاروانسرا در دل کویر قم و در حاشیه کویر مسیله و حوض سلطان واقع شده است و فاصله آن تا قم حدود 75 کیلومتر است. به گفته بعضی از محققان بنای این کاروانسرا از دوره اردشیر بابکان وجود داشته و قدمت آن به حدود 1750 سال پیش می رسد.
کاروانسرای دیرگچین در متون تاریخی به نام های "دژ کردشیر"، "دیرالجص"، "قصرالجص"، " قصرگچ" و "قلعه دیر" نیز خوانده شده است. در کتب جغرافی دانان و سیاحان غرب و مستشرقین خارجی آمده است، ابودلف مورخ قرن چهارم هجری در کتاب خود به نام سفر نامه ابودلف از این بنا به نام دیرکرد اردشیر و مربوط به زمان عاد (اقوام زمان جاهلیت عرب ها) اسم برده است.
در کتاب تاریخ قم از این بنا به عنوان دیرالجص اسم برده شده می شود. ابن حوقل در کتاب صوره الارض (367 هجری) می نویسد "دیرجص" رباطی است از گچ و آجر که بدرقه سلطان (گارد سلطنتی) در آن نشیند، در این میان توصیف ابودلف از همه روشن تر است، این دژ را دارای برج های بسیار بزرگ و بلند، حصار ضخیم و مرتفع که با آجرهای بزرگ ساخته شده و در داخل دژ ساختمان های مستطیل و سقف های ضربی دیده می شود می نویسد، مساحت محوطه را شامل دو جریب و بیشتر ذکر می کند.
این کاروانسرا از نوع چهار ایوانه است در دوره های اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیر مذهبی مانند مدرسهها، مقبره ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده می شد و تقریبا این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، به خصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده است.
این نوع معماری در کاروانسرا به دلیل وزش بادهاى کویرى در ضلع شمال شرقی، جنوب غربى احداث شده است. وسعت محوطه کاروانسراى دیر گچین به 12 هزار متر مربع مى رسد که بناى کاروانسرا با وسعتى حدود هشت هزار متر مربع در میان آن احداث شده است. این بناى قدیمى داراى 43 حجره، ایوان شاه نشین، حیاط خلوت و هشت شترخانه، داراى منظر شاهى و دو مغازه براى نگهدارى کالا، حمام و مسجد است.
ساختمان کاروانسرا روی پایه های اولیه بنا دوباره ساخته شده و قسمت های تغییر یافته بنا از روی آجرهای دوره سلجوقی، عهد صفویه و قاجاریه به خوبی مشهود است و بنای فعلی عبارت است از تلفیق بنای ساسانی تغییر شکل یافته در دوره سلجوقی، با بنایی که در دوره صفویه به شکل کاروانسرای چهار ایوانه بازسازی شده است، در ورودی بنا رو به جنوب و پلان بنا مربع است. کاروانسرا دارای شش برج می باشد که چهار برج به قطر شش متر در گوشه ها و دو برج نیمه مدور در طرفین ورودی قرار دارد.
مجموع مساحت این دژ و ملحقات آن در خارج از کاروانسرا شامل بنای مخروبه خشتی کنار کاروانسرا، کوره آجر پزی، آب انبار و قبرستان حدود 19 هکتار است.
این کاروانسرا در سال 1382 با شماره ثبت 10408 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری رسیده است و از آن زمان مورد توجه مسئولان برای احیا و مرمت قرار گرفته است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم با اشاره به موقعیت جغرافیایی کاروانسرای دیرگچین گفت: این کاروانسرا به عنوان مادر کاروانسراهای ایران جزء مناطق نمونه گردشگری مصوب هیات دولت در سال 89 است، لذا با توجه به عظمت این بنا وموقعیت جغرافیایی، موضوع احیای آن به عنوان یک جاذبه تاریخی وگردشگری، ایجاد اشتغال زایی، توسعه اقتصادی و زیرساخت های گردشگری استان دارای اهمیت بسیاری است.
عیسی رضایی در باره ساماندهی این اثر تاریخی گفت: ساماندهی و مشکلات منطقه نمونه گردشگری دیرگچین با تعامل نهادهای مربوطه در حال پیگیری است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم با بیان اینکه این کاروانسرا بهترین مکان برای اجرای برنامه های کویر گردی است گفت: صدور مجوز طبیعت گردی و کویرگری در منطقه نمونه گردشگری دیرگچین از جمله اقدام هایی است تا این مجموعه رونق بگیرد.
وی ادامه داد: در طرح پیش بینی شده برای این مکان تاریخی با تعامل ارگان های مختلف و دستگاه های امنیتی استان کویر گردی با بازی های ورزشی مربوط به کویر، رصد ستارگان، دریاچه های فصلی، باغ گیاهان دارویی و سایر موارد ایجاد خواهد شد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم نیز با اشاره به مرمت و بازسازی این اثر تاریخی توسط این معاونت گفت: مرمت این اثر از زمان ثبت شروع شد که تخصیص اعتبارات مرمت دیرگچین حدودا سالانه 500 میلیون ریال بوده است.
عمار کاووسی افزود: سبک سازی پشت بام ها، کف فرش شدن اتاق ها، مرمت حصارها و بازسازی ناودان های سنگی از جمله اقدام های مرمتی در این آثار تاریخی است.
معاون میراث فرهنگی قم، با اشاره به قدمت کاروانسرای دیرگچین گفت: این کاروانسرا در دوران ساسانی به صورت دژ بوده است، این مکان کاربری دو منظوره داشته که کاورانیان با استراحت در آن و نظامیان با تامین امنیت از این فضا استفاده می کردند که در دوره اسلامی به کاروانسرا تبدیل شد.
کاووسی بیان داشت: این کاروانسرا هرچند که ریشه اشکانی دارد و از این زمان شروع شده و به دوره ساسانی و صفوی می رسد که بخاطر وسعت و فضای خدماتی آن به کاروانسرای مادر شهرت یافته است همچنین معماری آن از نوع چهار ایوانی است.
وی افزود: وجود مسجد، وجود یک آب انبار در خارج کاروانسرا، یک حیاط خلوت برای مهمان های ویژه در داخل کاروانسرا، آسیاب در شمال غربی، سرویس بهداشتی و حمام و وجود خاکریز برای جلوگیری از وزش طوفان های شن و سیلاب ها از ویژگی های مهم این کاروانسراست.
ستون های مستحکم و با ابهت این کاروانسرای گویای ایستادگی اش در طول دوران تاریخی است که در برهه ای از زمان کاروان هایی در گذر از جاده های سفر به این کاروانسرای بین راهی رسیده اند و ساعاتی اقامت کرده اند.
سرزمینمان ایران مهد تاریخ و فرهنگ است که در گـذشته بسیار دور آثـار و مظاهری از این گونـه بـناها و استراحتگاه های بین راه دیــده مـی شـود کـه هر کدام گذری به تاریخ زمان است، بسیاری از این بناهای تاریخی از نظـر شـیـوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنـری عصر خـود بـه حساب می آیند.
معماری این نوع کاروانسراها مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان و استادکارانی است که در دوره های مختـلف و با توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـایی و گسترش کاروانسراها هنرنمایی کرده اند و این چنین آثاری را از تاریخ به آیندگان به یادگار گذشته اند.
- کاروانسراهای قم
- دیرگچین
Source: 1