در ابتداى خيابان آستانه و جنب رودخانه، مسجد نسبتاً بزرگى قرار دارد كه منسوب به امام يازدهم شيعيان است و در قرن سوم هجرى احمد بن اسحاق قمى وكيل و نماينده امام حسن عسگرى (ع) به امر آن حضرت در آن را بنا نموده است. اين مسجد محل تدريس آيت الله محمد تقى خوانسارى بود كه شخصيت هايى مثل امام خمينى (ره) و آيت الله اراكى (ره) از شركت كنندگان در اين درس بودند.

سنديت و اعتبار مسجد

پيرامون اعتبار و سنديت سه محور اساسی وجود دارد

_ توجه و عنايت خاص بزرگان و علماء دين خاصه مراجع تقليد

_ مقبوليت عمومی و بدون خدشه نزد اهالی قم با توجه ويژگی‌های خاص موجود در اين شهر

_ متون و نقل‌های تاريخی

توجه و عنايت ويژه عالمان

درباره مسجد بايد گفت اين مسجد در نوع خودش از مساجد منحصر به فرد در دنيای اسلام است. مثل مسجدالاحرام و مسجدالنبی و… و مورد اهميت و اهتمام مراجع و بزرگان بوده است.

مرحوم – حضرت آیة الله العظمی آقای گلپايگانی قدس سره شريف – به خاطر قداست و اهميت خاصی که اين مسجد داشت نظرشان بر اين شد که اين مسجد را توسعه بدهند. توسعه‌اش طوری باشد که در شأن آقا امام زمان (عجل الله تعالی فرجه شريف) باشد.

بزرگان نوشته‌اند که احمد بن اسحاق اين مسجد را به امر امام حسن عسکری (عليه السلام) ساخته‌اند البته يک شبستان کوچک‌اش را ايشان ساخته‌اند و بعدها توسعه داده شده است.

می‌شود يک چيز را منحصر به مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) کرد و آن اين که در زير اين آسمان کبود يک مسجد داريم که به دستور امام زمان(عليه السلام) آن موقع (امام عسکری) ساخته شده باشد آن هم توسط نماينده خاص آن حضرت احمد بن اسحاق… شايد شبستانی که مرحوم آيت الله ستوده درس می‌گفتند و شبستان جنوبی جايی باشد که در زمان خود حضرت ساخته شده است.

چون اين مسجد به امر امام حسن عسکری(عليه السلام) و با پول امام و به وسيله نايب امام ساخت شده است مورد اهميت و اهتمام مراجع علمايی که در قم بودند قرار گرفت و بزرگان زيادی در اين مسجد نماز جماعت برگزار نمودند…

مراجع و علمای بزرگ در آنجا جلسه درسشان بود آيت الله العظمی داماد،‌ آيت الله العظمی گلپايگانی، آيت‌الله ستوده، آيت ‌الله سلطانی و… و ديگر آيات و اعاظم که ذکر اسامی آن ها به طول می‌انجامد برای اين مسجد احترام خاصی قايل بودند.من کوچک بودم که مرحوم آقا برای اعتکاف با مرحوم آقای آيت الله حاج ميرزا مهدی بروجردی جهت اعتکاف در ايام‌ا لبيض به اين مسجد می‌آمدند.

در متون و نقل‌های تاريخی

در منابع و متون تاريخی که پيرامون قم تدوين يافته است خصوصاً منابعی که نويسندگان آن از مقبوليت و اعتبار خاصی از وثاقت و اطمينان در نزد علما‌ و انديشمندان برخوردارند پيرامون انتساب اين مسجد به امام حسن عسکری(عليه السلام) مطالبی بيان نموده‌اند که علی رغم تفاوت‌های نقل دارای مضمون واحد می‌باشند

مسجد جناب امام حسن عسکری(عليه السلام) ، اين مسجد به درب معصومه واقع است. احمد بن اسحاق اشعری وکيل موقوفات امام حسن بوده است، به فرموده آن جناب آن را بنا کرده است. چون مداخل املاک موقوفه امام که اعراب اشعری وقف کرده بودند سالی چهار صد هزار درهم بوده است در مصرف آن جناب امام حسن عسکری(عليه السلام) فرموده‌اند از زيادتی آن مداخل مسجدی بسازند. ليکن بنای مسجد احمد بن اسحاق يک صفه بيشتر نيست.

– مسجد به امر امام حسن عسکری(عليه السلام) و توسط وکيل خاص وی و از محل سهم امام تاسيس شده است. احمد بن اسحاق از اکابر علما قم و از اصحاب حضرت جواد و حضرت هادی و حضرت عسکری(عليهم السلام) بوده است و به شرافت زيارت حضرت بقیة الله الاعظم نايل آمده است. به امر مبارکشان و با پول که مربوط به امام بوده است اقدام به بناء مسجد در نزديکی حرم مطهر می‌نمايد.

– در زمان امام حسن عسکری(عليه السلام) و به دستور آن حضرت و بنا بر مشهور به وسيله احمد بن اسحاق اشعری وکيل وی در قم بنا شده است.

– احمد بن اسحاق از بزرگان اصحاب ائمه اطهار و صاحب مراتب عاليه نزد ايشان و از وکلای معروف بوده و مسجد معروف قم را به امر آن جناب (حضرت امام حسن عسکری) بنا نمود و سال ها وکيل حضرت در آن نواحی بود.

بانی آن (مسجد امام حسن عسکری) محدث جليل‌القدر احمد بن اسحاق اشعری وکيل حضرت امام حسن عسکری(عليه السلام) بوده است که به امر آن حضرت و از محل وجوهات جمع‌‌آوری شده و غيره به بنای آن پرداخته است.

– به دستور امام حسن عسکری(عليه السلام) از ماليات و اموال خاصه و وجوهات شهر صفه‌ای در مسجد جامع خارج شهر در روضه مقدسه فاطمه معصومه در کنار رودخانه ساخته شد که به نام مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) معروف گرديد.

– اين مسجد را احمد بن اسحاق اشعری وکيل حضرت امام حسن(عليه السلام) به امر مبارک امام و در جای آتشکده باقی مانده از دوران جاهليت بنا نهاد.

اين مسجد به خاطر انتساب آن به امام يازدهم از دير زمان مورد توجه بسيار بوده است. در وجه اين نسبت مردم قم معتقدند که آن را احمد بن اسحاق اشعری وکيل امام عسکری(عليه السلام) در قم به دستور آن حضرت از محل وجوه شرعی و درآمد موقوفات امامان اهل بيت در اين شهر بنا نهاد. ليکن بنای احمد بن اسحاق را يک صفه می‌دانند. نام اين مسجد (امام حسن عسکری) و متوليان قديم آن در اسناد و احکام مربوط به توليت قديمی آستانه از جمله فرمان‌های اوزن حسن و يعقوب و الوند از پادشاهان خاندان آق‌قويونلو و احکام پادشاهان صفوی و مثال‌های صدور اين دوره، آمده است.

جزوی از مصحف شريف (جزء23) در کتابخانه آستانه قم است (به شماره 56 انبار) که به شهادت وقف نامه روی نخستين برگ آن را با بيست و نه جزو ديگر امير يوسف خواجه فرزند شيخ بهادر علی (از امرای مشهور دوره تيموريان) در 20 رمضان 842 بر مسجد جامع عتيق قم منسوب به امام حسن عسکری(عليه السلام) وقف نموده است.

شاهدی استوار همراه با ياوران ولايت

در رابطه با بنای اوليه مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) می‌توان با توجه به قراين و شواهدی که وجود دارد. اين مطلب را ادعا نمود که: به دنبال تاسيس اولين مسجد توسط احوص بن سعد اشعری که بعد از ويران نمودن آتشکده که از آثار جاهليت و آتش‌پرستی بود و به نام مسجد جامع عتيق معروف بوده است. محل اين مسجد بنا بر نقل تاريخ قم و ديگر مورخان در منار درپل و يا دزپل بوده و به احتمال قوی می‌توان ادعا نمود که همين مکانی که اکنون مسجد امام قرار دارد يا با اندکی اختلاف واقع بوده است و سپس مسجد ديگری در نقطه ديگر شهر توسط ابوالصديم حسين بن علی بن آدم اشعری بنا می‌شود و اين مطلب نيز تاييد شده که شهر دارای دو مسجد جامع و دارای دو نماز جمعه بوده است.

با بيان اين مقدمات آنچه می‌توان ادعا نمود و نقل صاحب بياض صفی‌الدين حسينی قمی نيز اين را تاييد می‌نمايد که به دستور امام حسن(عليه السلام) به نايب خاص خود صفه‌ای در مسجد جامع عتيق – که توسط احوص بن سعد اشعری بنا شده بود – تاسيس می‌گردد که بعدها در اثرگسترش شهر و متصل شدن هر دو قسمت شهر به يکديگر و اطلاق مسجد جامع به هر دو موجب سختی و اشتباه می‌شده است و کم‌کم مسجد جامع عتيق به مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) مشهور می‌گردد.

– مسجد جامع عتيق قم منسوب به امام حسن عسکری(عليه السلام) از عتيق نخستين مسجد بنا شده در اين منطقه می باشد که پيش‌تر آتشکده بوده و احوص بن سعد اشعری آن را ويران ساخته بر جای آن مسجد مزبور را به درپل بساخت.

به دستور امام حسن عسکری(عليه السلام) صفه‌ای در مسجد جامع در بيرون قم به قرب روضه مقدسه فاطميه در کنار رودخانه که مشهور و معروف است به مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) به فرموده آن حضرت از وجوه خراج قم ساختند.

محل مسجدی که اشعريان بنا کردند – جامع عتيق – در نزديکی‌های خاکفرج بوده است. مسجد مزبور – جامع عتيق – در کنار راهی قرار داشته که به ساوه منتهی می‌شده است.

– مسجد در سمت راست رودخانه و قسمت منيجان و جنب پل قرار داشته است.

– مسجد ابوالصديم، جامع ابوالصديم، در حدود دروازه ری، که در آن وقت بيرون شهر بوده است بنا شده است که به مناسبت اين که شهر رفته‌رفته از شمال شرقی به جنوب غربی کشيده می‌شد تا به مرقد مطهّر فاطمه نزديک شود مسجد جامع ابوالصديم در داخل شهر قرار گرفت که از قديم به آن مسجد جامع يا مسجد جمعه می‌گفته‌اند.

– اين مسجد را احمد بن اسحاق اشعری وکيل امام حسن عسکری(عليه السلام) به امر مبارک امام و در جای آتشکده باقی مانده از دوران جاهليت بنا نهاد.

حاصل اين که از مجموعه اين ادله که به تفصيل بيان شد اين نتيجه به دست می‌آيد: که به امر مبارک امام و توسط وکيل وی احمد بن اسحاق اشعری در مسجد عتيق قم بنايی احداث و کم‌کم در طول زمان ها نام مسجد به مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) تغيير می‌کند.

و اين مسجد از آن زمان تاکنون، علی رغم تغيير و تحولات هنوز پا بر جا و استوار و مورد توجه خاص شيعيان و پيروان اهل بيت بوده و هنوز بنايی مبارک و مورد عنايت جهت عبودت و بندگی واعتکاف و تعليم و تربيت می‌باشد.

«لمسجد اُسس علی التقوی من اوّل يوم احق ان تقوم فيه، فيه رجال يحبون ان يتّطهّروا و الله يحب المطّهّرين»

ويژگی‌های مسجد

اين مسجد در نزديکی حرم مطهر دخت موسی بن جعفر حضرت فاطمه معصومه(عليه السلام) واقع شده است که از اهميت خاصی برخوردار می‌باشد.

امام صادق فرمود: رحلت می کند در اين شهر يکی از فرزندانم که نامش فاطمه است و به سبب شفاعت او تمامی شيعيان ما همه در بهشت می‌شوند.

– اختری است تابنده به زيور تقوی و عفاف آراسته و پس از بدرود حيات به سال 201 هجری روز به روز تابنده‌تر و جهان ‌افروزتر گشته است. صحنه قم را از عفاف و روحانيت خود عبيرافشان گردانيده و بر عظمت و فضيلت آن شهر صد چندان بيفزود… آن سيده جليله از ساير دختران حضرت امام موسی کاظم افضل و مقامی بس بلند و مرتبه‌ای بس ارجمند دارا بوده است و بر اين مطالب کافی است رواياتی که در جلالت ‌شان و منزلتش در کتب و منابع معتبر شيعه وارد شده است.

«در اين شهر فاطمه بنت موسی دفن خواهد شد که هر کس زيارتش کند بهشت برای او واجب می‌شود».

«امام صادق: و ما اهل بيت را حرمی می‌باشد که آن شهر قم است. و زود باشد که دختری از فرزندان من فاطمه نام در آن جا به خاک سپرده شود که هر کس او را زيارت کند در حالتی که عارف به حقش باشد بهشت او را واجب می‌گردد.»

امام محمد تقی فرمود: هر کس عمه مرا در قم زيارت کند پس از برا ی اوست بهشت.

امام صادق فرمود: نيل به بهشت پاداش زيارت او (حضرت معصومه) می‌باشد.

«دختران حضرت موسی کاظم بر حسب آنچه به ما رسيده افضل آن ها سيده جليله معظمه فاطمه بنت موسی معروف به حضرت معصومه است که مزار شريفش در بلده طيبه قم است… و روشنی چشن اهل قم و ملاذ و معاذ عامه خلق است».

به واسطه موقعيت ممتاز فاطمه معصومه قم دارای جنبه مذهبی مخصوص شد و مرکز روحانيت شيعه گرديد وعده‌ای از بزرگ ترين علمای شيعه از آن برخاستند يا در آن اقامت گزيدند.

قرار گرفتن در کنار مهم ترين مرکز فرهنگی جهان تشيع (حوزه علميه)

مسجد امام حسن(عليه السلام) به علت قرا رگرفتن در مرکز شهر هميشه مورد توجه علماء و برگان بوده است. مراجع و علمای بزرگ آن جا جلسه درسشان بود آيت الله والد، مرحوم آقا (آيت الله العظمی گلپايگانی) مرحوم آيت‌الله داماد،‌ مرحوم آيت ‌الله ستوده، مرحوم آيت الله سلطانی… در اين مسجد تدريس می‌کردند.

بنيان گذاری و تاسيسی مبارک

در صفحات گذشته پيرامون اين ويژگی به تفصيل بيان گرديد.

محل برگزاری نمازجمعه

از جمله مسايلی که مورد قبول همگان است و در اسناد و مدارک نيز تصريح گرديده جامعيت اين مسجد می‌باشد که به عنوان مسجد جامع شهر پذيرفته شده است. و هيچ منافاتی وجود ندارد که در زمان های مختلف به سبب وسعت شهر و يا دو قسمت بودنش مساجد جامع متعدد بوده است. چنان چه در سابق نيز بيان گرديد که در زمان سلجوقيان در اين شهر دو نماز جمعه بر پا می‌شده است، اما در اين روزگار می‌توان به صراحت ادعا نمود که تمام علما و بزرگان اين مسجد را به عنوان مسجد جامع قبول دارند:

– مسجد جامع عتيق قم منسوب به امام حسن عسکری(عليه السلام) از کهن‌ترين مساجد اين شهر است.

– خدمت مراجع از جمله مرحوم آيت الله العظمی بروجردی رسيدند که آيا می‌شود در مسجد امام معتکف شد، فرمودند اصلاً اينجا (مسجد امام) جامع است.

و در روزگارانی که شيعه در نماز جمعه حکومت‌های طاغوتی حضور نمی‌يافتند. اهل قم به برکت حوزه علميه و وجود عالمان متقی و وارسته که هيچ وابستگی به حکومت‌ها و طاغوت‌ها نداشتند، در اين مسجد مبارک نمازجمعه را اقامه می‌نمودند.

از جمله نمازهايی که در اين مسجد خوانده می‌شد. نماز جمعه آيت الله آقای حاج سيد محمد تقی خوانساری بود که بعد از فوت ايشان مرحوم حاج شيخ عبدالکريم حايری نمازجمعه را در اين مسجد شروع کردند و به احترام وی همه نماز جماعت‌های مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) تعطيل شد.

– آيت الله خوانساری «ره» نمازجمعه می‌خواندند، آيت الله اراکی «ره» نمازجمعه می‌خواندند.

– در نمازجمعه مرحوم آيت الله اراکی روحانيت و معنويت خاص مشاهده می‌کردم. خدا شاهد است به حدی آن خطبه‌ها دلنشين و با برکت، پرنفوذ و تکان دهنده بود. واقعاً تزکيه کننده بود.

محل برپايی سنت اعتکاف

پيرامون اعتکاف : يک اتاقچه کوچکی بود که برای اعتکاف استفاده می‌شد. آقای شيخ ابوالقاسم و يک عده از مريدان، از جمله بنده و برخی از کسانی که از شاگردان ايشان محسوب می‌شدند همراهی می‌کرديم. و تا زمانی که اعتکاف ايشان ادامه داشت ما هم معتکف بوديم.

يک خاطره از اعتکاف ايشان دارم و آن اينکه:

در ضمن اعتکاف ايشان يا يک شب از اعتکاف ايشان مانده بود اعتکاف آقای حاج سيد محمد باقر قزوينی(1) شروع شد لذا يک شب اعتکاف مشترکی داشتيم با اين که اعتکاف من تمام شد اما من اعتکاف را ادامه دادم هر شب نماز آقا شيخ ابوالقاسم شرکت می‌کرديم در همين ايام اعتکاف آقا سيد محمد باقر قزوينی«ره» آمدن آقا شيخ ابوالقاسم به نماز جماعت دير شد مردم آقا سيد محمد باقر قزوينی را وادار کردند به نماز جماعت، وسط نماز آقا شيخ ابوالقاسم آمدند ديدند نماز جماعت به امامت آقای قزوينی شروع شده است رفت آخر صف و به ايشان اقتدا کرد. شب دوم آقا شيخ ابوالقاسم بيشتر دير کرد باز مردم از آقا قزوينی خواستند نماز بخواند ايشان قبول نکردند ولی با اصرار مردم – به اين که معلوم نيست آقا شيخ ابوالقاسم بيايد وادارش کردند – و نماز را شروع کرد وسط نماز وقتی آقا شيخ ابوالقاسم آمد رفت آخر صف و به ايشان اقتدا کرد(2).

من کوچک بودم که مرحوم آقا برای اعتکاف با مرحوم آقای آيت الله حاج ميرزا مهدی بروجردی جهت اعتکاف در ايام‌البيض به اين مسجد می‌آمدند.

در فرهنگ تربيتی اسلام برای انسان منزلت و جايگاه بسيار ارزشمندی در نظر گرفته شده است.و از اين رهگذر است که می‌بينيم دستورات و اعمال فراوانی پيرامون اخلاق عملی و رفتاری وی وارد شده است که در جهت توجه انسان به خود و عظمت‌های متعالی‌اش می‌باشد. اعمالی که او را از غفلت و حيرت خارج نموده و او را متنبه می‌نمايد. خويشتن خويش را بشناسد و به نواقص و معايب خويش آشنا گردد، و در جهت معالجه و رفع کاستی‌ها، اقدام کند و خانه دل را از اغيار خالی و زنگارها را برکند تا اين که نور و پاکی و صفا در آن جلوه نمايد. بالاتر اين که حجاب ها کنار رفته و تعلقات و علاقه‌های دنيوی بريده شود و درون خانه محبوب گردد و انسی و الفتی با امام زمان(عج) برقرارکند و خود را در محضرش حاضر و ناظر ببيند.

و اعتکاف چنين است و برای انسان معتکف چنين موقعيتی فراهم می‌نمايد تا چند روزی با فراغت به انجام اعمال و عباداتی بپردازد. اوقاتی از شب و روز خود را به انس و راز ونياز با خداوند اختصاص دهد و با تفکر و انديشه در عظمت خداوند و صفاتش، در جهان آفرينش و شگفتی هايش، در مقابل عظمت او فقر و نياز خود را بشناسد و با محاسبه و مراقبه روح درمانده و زنگار گرفته در اسارت دنيا و کشش‌های شيطانی را رهايی بخشد و با عمل به دستورات دينی و رهنمودهای اوليای‌ دين خود را در محضر ائمه و پيشوايان حاضر ببيند و خط ولايت و فرهنگ ولايی خود را تقويت نمايد و تجديد بر پيمان انتظار و صبر بر فرج را بياموزد. و چه زيباست لحظات انس و خلوت و مناجات و قيام و قعود و سجود و ناله‌های شبانه در خانه خدا و با کدامين لذت می‌توان آن را مقايسه و يا مبادله نمود.

مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) خصوصاً در دهه‌های اخير شاهد حضور مؤمنان و بندگان صالح خدا در اين مکان مقدس بوده است. آن چه ما به عنوان ردپای اعتکاف به دست آورديم بسيار طولانی نيست ولی همين حرکت بسيار خوش جلوه و مبارک می‌باشد:

– آقا شيخ ابوالقاسم و يک عده از مريدان از جمله بنده و برخی از کسانی که از شاگردان ايشان محسوب می‌شدند در يک اتاق بزرگ و مفصلی که متصل به اين شبستان فعلی است اعتکاف می‌کرديم. در ايام اعتکاف يادم هست که آيت الله گلپايگانی «ره» در ايوانی که الان خراب شده در يکی از غرفه‌های کوچکی که در دو طرف ايوان بود معتکف می‌شدند و در همان موقع اعتکاف ما خدمتشان می‌رسيديم. جايی که ايشان خصوصی اعتکاف می‌کردند، جای باريک و اتاق باريکی داشت.

– در زمان‌ آيت الله بروجردی اعتکاف مسجد امام شروع شد. آن حجره بالا کنار ايوان آيت الله العظمی گلپايگانی«ره» معتکف بودند و يک سال با مرحوم آيت الله آقا شيخ ابوالقاسم قمی معتکف بودند اين مربوط می شود به حدود 60 سال پيش.

يک روز که خود،‌ در مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) معتکف بودم جمعيت آن قدر زياد بود که ائمه جماعت به احترام معتکفين به نماز جماعت مسجد نمی‌آمدند. معتکفين از خودشان امام داشتند. می‌گفتند بگذاريم موقع افطار اين ها به حال خودشان باشند.

خودم چند سال توفيق نصيبم شد. آخرين سال حيات مبارک آيت الله العظمی بروجردی«ره» ديدم تقريباً مسجد پر است حدود 700 نفر معتکف بودند، ما در آن جا يک مطالبی را هم ديديم و هم لمس کرديم و هم شنيديم.

مرحوم آقا نسبت به امر اعتکالف اهتمام خاصی داشتند و خودشان در اين مسجد اعتکاف را شروع کردند. در آن زمانی که هنوز مرجعيتش مشخص نبود البته از مدرسين و بزرگان بودند. در قبل شايد علما و بزرگان در آن جا معتکف بودند. اما آن اندازه که سن من اجازه می‌دهد و من يادم می‌آيد مرحوم آقا به همراه ابو الزوجه خودشان مرحوم آقای حاج ميرزا مهدی در ماه رجب – ايام بيض – در آن جا اعتکاف می کردند من در آن موقع 12-13 سال داشتم از منزل مقداری غذا می‌بردم در سال‌های اول غير از آن دو کسی نبود ولی سال های بعد افرادی اضافه شده بودند. مرحوم آقای حاج ميرزا مهدی بيش از آقا اعتکاف می‌کردند يعنی ماه رمضان هم می‌رفتند. در سنوات اخير و بعد از مرحوم آيت الله العظمی آقای بروجردی که زعامت حوزه علميه بر عهده ايشان شد نسبت به امر اعتکاف تشويق می‌فرمودند و افطار و سحر معتکفين را ايشان به عهده می گرفتند و به هر نحو ممکن سنت اعتکاف را تشويق و ترغيب می نمودند.

– جمعی از علما از دير زمان بنايشان بود که در ماه رمضان معتکف شوند. به عنوان اينکه اين ماه بهترين فصل اعتکاف است عده‌ای ديگر که اکثريت می‌باشند در ماه رجب هم معتکف می‌شدند. جهاتی که سبب شده رجب ماه اعتکاف شود دو جهت را ذکر می‌کنيم:

فضيلت ماه رجب، روايات و دستورات ائمه و پيشوايان پيرامون ماه رجب

ماه رجب عمل ام داود دارد که ثواب آن خيلی زياد است.

– توجه دوباره به اعتکاف در زمان ما که به اشاره مرحوم آيت الله العظمی شيخ موسس«ره» صورت پذيرفت اين مسجد مکان معتکفين گرديد. مراجع بزرگوار و اساتيد عالی مقام و مومنين حتی از شهرها و بلاد و کشورهای ديگر در اعتکاف اين مسجد شرکت می‌نمايند.

در سال های اخير از زمان مرحوم آيت الله العظمی گلپايگانی«ره» به بعد همه ساله جمعيت معتکفين زياد می شد تا جايی که در سال 1360 بالغ بر چهار هزار نفر در اين مسجد معتکف بودند.

توصيف بنای تقوا

هنگامی که در ازدحام خيابان‌های متراکم و پر رفت و آمد مرکز شهر که از هر طرف صدايی و حرکت وسيله‌ای تو را به سمتی و يا سويی می‌کشاند و آرامش و سکون را از تو می‌گيرد خسته شوی يا اگر در بازار مملو از اجناس و وسايل عرضه شدهِ رنگارنگ که همراه با جاذبه و درخشندگی‌های فراوان بازار را اشباع کرده‌اند و انسان هايی که به هر سويی و مغازه‌ای در رفت و آمد و حرکت‌اند فراموش کنی که در سرزمين مقدس قم، عش آل پيامبر، پايگاه شيعه و مرکز علمی تشيع قرار داری، آن جايی که مورد توجه و عنايت ويژه پيشوايان دين بوده است. کافی است که لحظه‌ای صدای مأذنه مسجد را بشنوی و يا نگاهت با کتيبه‌ها و سر در مسجد گره بخورد و بعد که تو را به سوی خود بکشاند در اولين قدم به سويش احساس می‌کنی همراه با خلوص و پاکی مسجديان و تقديس شرافت مکان به محضر امامت امام حسن عسکری(عليه السلام) وارد شده‌ای و با امام خود در خلوت و انس ملاقات می‌نمايی. و چه افتخار آميز است که خودت را همراه کنی با احساس های درونی ات که امامت تو را نيز در ياد و نظر داشته و به وکيل خود فرمان داده تا اين بنا را آماده کند و لحظه ای بعد با پيروان امامان همراه می شوی که ناگهان خود را در صحن مسجد می يابی و اين جاست که بازار آخرت را می بينی و چشمانت حريص آن گوشه بازار اعتکاف و آن جای ديگر بازار تعليم و تدريس و مباحثه و کمی آن طرف‌تر نزديک آن ستون مشتری‌ای خردمند و زيرک، بنده‌ای پاک و متقی سر بر ستون و در حال راز و نياز و در آخر چشمانت بر روی فضای شبستان ها توقف می‌کند. اقامه کنندگان نماز در گوشه‌گوشه فضاهای مسجد خدای سبحان را به عظمت و بزرگی ياد می‌نمايند. و فضای عطرآگين است، چه کسی است و چه شده است که نگاهت بر کتيبه ديوار مسجد می‌افتد «اللهم کن لوليک الحجة ابن الحسن». و چشمانت به اختيارت نيست. به همه جا سرکشی می‌نمايد که شايد… و به راستی اين جا هم شلوغ و ازدحام و اما نه آرامش و سکون. و تو هستی و خالقت… و همه چيز را فراموش می‌کنی.

مسجد امام حسن(عليه السلام) واقع در چهار راه بازار دارای سه در ورودی از خيابان آذر (شمال مسجد)، خيابان آستانه (شرق مسجد) و خيابان ساحلی (غرب مسجد) يکی از کهن‌ترين و بزرگ ترين مساجد شهر قم است.

در دوران‌های مختلف مورد بازسازی قرار گرفت و در زمان رضاخان پهلوی (1358هجری قمری) به سبب احداث خيابان آذر قسمتی از اين مسجد (در حدود هفتصد متر) تخريب گشت و جزو خيابان قرار گرفت.

آيات عظام فيض قمی – زاهدی – گلپايگانی و… احترام و عنايت خاصی به اين مسجد داشته‌اند و در زمان های مختلف در مقام تعمير و تجديد بنای مسجد اقداماتی انجام داده‌اند، که مهم ترين آن ها مربوط به فقيه بزرگوار و مرجع عظيم الشان حضرت آيت الله العظمی آقای حاج سيد محمد رضا گلپايگانی (قدس سره الشريف) می‌باشد که در اين رابطه دستور خريد هشت هزار متر از زمين های سمت قبله را دادند و به عنوان يک گام اساسی می‌توان نام برد، که پيرامون آن در فصول آتی مطالبی بيان خواهد شد.

شبستان‌های مسجد

مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) در حال حاضر دارای شش شبستان است که محل برگذاری نماز، جلسات سخنرانی، درس و اعتکاف است.

ساير شبستان ها عبارتند از: شبستان سمت قبله و معروف به کبير، شبستان شرقی معروف به فيض«ره» شبستان غربی که در دو طبقه قرار دارد: زير زمين معروف به زاهدی«ره» و فوقانی معروف به روحانی«ره» که در توصيفی اجمالی بيان می‌گردند:

شبستان سمت قبله

بنا بر اظهارات برخی از معمرين گويا مسجد اوليه که به دستور امام عسکری ساخته شده در همين قسمت بوده اين شبستان در قسمت جنوبی مسجد (رو به قبله) و در سمت چپ حياط قرار دارد و با سه درب چوبی بزرگ به حياط راه پيدا می‌کند. البته دری نيز به راهروی ورودی مسجد دارد که معمولاً رفت آمدها از همين درب فلزی داخل راهرو انجام می‌گيرد.

در اين شبستان مجموعاً شش ستون با طول و عرض حدود يک متر ارتفاع 3 متر به شکل شش ضلعی برپا است نماز جماعت در اين شبستان صبح‌ها به امامت حضرت آيت الله بدلا و ظهر و شب به امامت حجة‌الاسلام و المسلمين شاهرودی برگذار می‌گردد.

شبستان غربی

در قسمت غربی مسجد واقع شده و نسبتاً نوساز است. اين شبستان که در طبقه فوقانی شبستان زاهدی قرار دارد و داخل و خارج آن با کاشی‌کاری‌های زيبا مزين شده در هر کدام از ديوارهای شرقی و غربی آن هشت درب يا پنجره بزرگ قرار دارد که به صورت محراب طراحی شده و تمامی آن ها با آيات و به صورت زيبا از جنس آهن ساخته و نقش‌بندی گرديده است.

در اين شبستان جمعاً 14 ستون آهنی به چشم می‌خورد که با رنگ روغن نقاشی شده است. نماز ظهر و عصر توسط آيت الله بدلا و نماز مغرب و عشاء توسط حجة الاسلام و المسلمين روحانی اقامه می‌گردد. از جمله افرادی که در اين شبستان اقامه جماعت فرمودند مرحوم والد آيت الله حسين ربانی ميانجی«ره» را ياد نمايم که يادش گرامی باد.

شبستان زير زمين

اين شبستان از دو قسمت جدا از هم ساخته شده و اختلاف ارتفاع اين دو قسمت زمينه ايجاد نورگير خوبی را فراهم نموده که به روشن شدن شبستان کمک می‌کند.

راه ورود به شبستان زير زمين از طريق سه سرويس پله عمومی است که در وسط و انتهای‌ شمالی و جنوبی شبستان طراحی شده. به علاوه راهرويی جهت امام جماعت وجود داردکه فعلاً بلااستفاده است.

نکته جالب اينکه اين شبستان تا زير پياده‌رو خيابان امتداد پيدا می‌کند و در حقيقت عابرين خيابان آذر از بام اين شبستان عبور می‌کنند. ديوارها و سقف شبستان آجری است و ترکيبی از کاشی نيز در آن به کار رفته است محراب مسجد کاشی کاری شده است و جمعاً 35 ستون با دو شکل استوانه و چهارگوش در مسجد به چشم می خورد.

دو نوبت نماز جماعت ظهر و شب توسط حجة الاسلام و المسلمين زاهدی فرزند مرحوم آيت الله حاج ميرزا ابوالفضل زاهدی(ره) اقامه می‌شود.

شبستان شرقی

اين شبستان که در قسمت شرقی مسجد قرار گرفته در وسط به وسيله درب های چوبی به جهت بهر‌ه‌وری بيشتر به دو قسمت تقسيم و از يکديگر جدا شده ولی از نظر سبک ساخت، نوع ديوارها، ستون و ساير مشخصات ظاهری با يکديگر يکسان است و تنها فرق آن ها در سنگ کاری های جديدی است که در قسمت پايين ديوارها و ستون های شبستان شمالی انجام شده است. در شبستان جنوبی هفت ستون آجری به شکل شش ضلعی و در دو رديف قرار گرفته که طول و عرض هر ستون حدود يک متر و ارتفاع آن به سه متر می‌رسد.

نمازهای ظهر و عصر اين شبستان به امامت حجة‌الاسلام و المسلمين روحانی و نماز مغرب و عشا به امامت حجة الاسلام و المسلمين فيض برگذار می‌گردد. در شبستان دوم نيز جناب حجة الاسلام و المسلمين جزايری در دو نوبت نماز جماعت برگزار می‌نمايد.

پشت بام

هر چند سقف مسجد از نوع طاق ضربی است ولی پشت بام آن را مسطح کرده و با آجرهای خشتی 30×30 فرش کرده‌اند. دور تا دور پشت بام از طرف حياط و خيابان به وسيله حفاظی از ديوارهای آجری به شکل شبکه‌های زيبا طرح‌ريزی و محصور شده است. ارتفاع اين حفاظ به حدود 80 سانتی‌متر می‌رسد. و در تابستان نماز جماعت مغرب و عشا با فضای با شکوه و معنوی برگزار می‌شود.

شش جسد عجيب

در هنگام ورود به مسجد اگر راه ورود خود ر از درب بزرگ شرقی انتخاب کنيم به وسيله راهرو کوتاهی به هشتی‌ای می‌رسيم که حد فاصل شبستان کبير و فيض است. ضمناً راه ورود به حياط و راه پله پشت بام و درب اتاق خادم هم به اين جا باز می‌شود. گنبد آجری کوتاهی نيز سقف آن را می‌پوشاند. سمت چپ درب کوچک چوبی و قديمی وجود دارد که شايد کمتر کسی راجع به آن سؤال کند و بخواهد بداند اين درب به کجا باز می شود ولی پشت اين در قديمی انبار و سرداب نسبتاً عجيبی است در اين سرداب شش جسد از حدود 320 سال پيش وجود داشته که البته تا اين زمان تنها فقط اسکلت آن ها باقی مانده و تا سال گذشته جسدها کاملاً مکشوف و در کف سرداب قرار داشت و تنها چند رديف آجر بين آن ها فاصله بود تا اينکه در سال گذشته به دستور يکی از علما روی آن ها پوشانده شد و البته اکنون نيز عکس های آن ها موجود است.

شاخص اوقات شرعی

در قسمت شمال مسجد و کنار درب ورودی شمالی مسجد بر روی ديوار سمت راست شاخص اوقات شرعی نصب شده است. اين شاخص حدود بيست سال پيش (حدود سال 1355هجری شمسی) توسط آيت الله بدلا اختراع و نصب شده است و هدف از آن هماهنگ کردن نمازهای جماعت و تعيين وقت صحيح شرعی بود (5). اين شاخص که علاوه بر ظهر شرعی مقدار احتياط لازم را هم بيان می‌نمايد مورد توجه و عنايت اهل نظر قرار گرفت. روش کار آن نيز در کنار شاخص نصب شده است و در حال حاضر نيز موجود است.

کتابخانه مسجد

در زير زمين حياط مسجد امام حسن(عليه السلام) کتابخانه نسبتاً خوبی قرار دارد که هر چند اکثر کتاب های آن حوزوی است و بيش از 4000 جلد کتاب در آن نگهداری می‌شود ولی کتاب های دانشگاهی نيز در ميان آن ها به چشم می‌خورد. سالن مطالعه و مخزن و ساير ملزومات کتابخانه تماماً در زير زمين است و عوامل محيطی از ميزان ثمردهی و استقبال مراجعه‌کنندگان آن کم کرده است. که اميد است در طرح جامع توسعه اين نقص به نحو احسن جبران شود.

ايوان جنوبی

در جنوب مسجد و سمت قبله آثاری از يک ايوان بسيار بزرگ و قديمی به جای مانده و هر چند تمام ايوان فرو ريخته ولی باقی مانده گچ‌بری‌ها و آياتی که به صورت برجسته بر ديوارهای قديمی جلوه‌نمايی می‌کند حکايت از عظمت فنی و قدرت هنری معماران اسلامی دارد. در حال حاضر محل ايوان سابق راهی است برای ورود به محوطه‌ای که جهت توسعه مسجد خريداری شده که در حال ساخت و ساز آن هستند.

درب های ورودی مسجد

درب شمالی که در وسط قرار گرفته و دارای سردر زيبايی است از دربه‌های اصلی محسوب می‌شود و بيشترين رفت و آمد از اين طريق انجام می‌گيرد. بالای سر در مأذنه کم ارتفاع چوبی و مربع شکلی ساخته شده که با چراغ های سبز رنگش فضای مسجد را زيبايی می‌بخشد. دو ستون سنگی بلند که در دو طرف درب با تراشی زيبا خودنمايی می کند با درب ورودی مرحوم فيض حدود 2 متر فاصله دارد و پايه مأذنه محسوب می‌گردد. اين درب و گلدسته به وسيله مرحوم فيض ساخته شده است.

نمازگزاران بعد از ورود از اين درب به وسيله دو رديف پله سنگی شرقی و غربی به صحن حياط منتقل می‌شوند زيرا سطح حياط نسبت به خيابان آذر که در شمال مسجد واقع شده حدود دو متر پايين‌تر است. زير پله های اين درب حوض نسبتاً کوچکی باندازه های حدود 100/180 سانتی‌متر قرار دارد که در گذشته هنگام اعتکاف به عنوان حمام برای غسل معتکفين استفاده شده است.

مسجد و توسعه

جايگاه رفيع عبادی – فرهنگی اين بنای تقوی در طول تاريخ خويش، گرايش گسترده مردم به اين خانه خدا را موجب گشته است و اقبال عام را در تمام مقاطع حيات اين مکان مقدس می‌توان به وضوح مشاهده نمود.

بر اين اساس در هيچ زمانی غبار متارکه و انزوا با پيشانی اين مسجد آشنا نگشته است و قم هميشه، اين مسجد را ملجأ و مأمن عام عباد الله می‌دانسته است و بسياری از عبادات و مراسم مذهبی پرجمعيت در اين جا برگزار می‌گرديد و اين نشان‌دهنده تمرکز قطعی اين مسجد در قرون متمادی از تاريخ قم بوده است. لحاظ نکات زيادی همچون مطالب فوق و نيز مشاهده عنايات الهی و توجهات خاص اهل بيت در اين مسجد موجب توجه ويژه اهل خير به عمران اين يادگار امام عسکری(عليه السلام) گرديد. اهتمام خاص مؤمنين به اين امر سبب گشته که مسجد مذکور نام افراد زيادی را در فهرست آباد کنندگان خود داشته باشد.

و اينک نيز که قلم در ورق تاريخ، سطوری چند از اين بقیة العسکری(عليه السلام) می‌نگارد نجل ديگری از نسل آبادکنندگان با خشت‌های تقوی و اخلاص طرحی نو و سازه‌ای روز آمد در اين ارض مقدسه بنيان می‌نهند تا سندی ديگر از ارادت اهل قم به الله و آل الله در پرونده اين بلد طيب و عشق آل‌محمد صلوات الله عليهم اجمعين به ثبت برسد.

نگاهی به مسجد فعلی

پيش از پرداختن به زوايای طرح توسعه نگاهی به امکانات فعلی مسجد لازم می‌نمايد. بر اين اساس گذری آماری بر اين بنای مقدس خواهيم داشت

متراژ (مترمربع)

تعداد

نام فضا

560

شبستان غربی (جنب خيابان ساحلی)

895

زيرزمين شبستان غربی (جنب خيابان ساحلی)

624

شبستان شرقی (منتسب به آیة‌الله فيض)

410 + 395

شبستان شرقی و غربی (طرفين ايوان مهدعليا صفوی)

306

ايوان جنوبی (ايوان مهد عليا صفوی)

1520

صحن مسجد

درب ورودی از سمت خيابان آستانه

درب ورودی از سمت خيابان ساحلی

درب ورودی از سمت خيابان آذر

سرويس بهداشتی وضوخانه (سمت شرق مسجد 23 عدد مردانه و 7 عدد زنانه

ضرورت توسعه

از اهدافی که دستگاه دين ستيزی پهلوی، تعقيب می نمود. می‌توان از ايجاد موانع و يا برخورد با هر ان چه که برای دين و ارزش های دينی سمبل باشد.و بيانگر هويت دينی باشد، را نام برد خصوصاً اگر اين گونه نشانه‌ها رنگ و بوی اهل بيت را به همراه می‌داشت،‌ هنوز يادآوری آثار تلخ و جانکاه اقدامات آن خاندان در دين ستيزی و جنايت انجام گرفته مسجد گوهرشاد و کشف حجاب تا اهانت به حوزه‌ها و پانزده خردادها… خاطره‌ها را پريشان می‌کند. در اين راستا اين بنای مقدس نيز از گزند و اقدام سوء‌ اين خاندان در امان نماند.

شبستان های شمالی مسجد که در محاذات بقعه شاهزاده ناصر قرار داشت از بين رفت… درب شمالی مسجد را به خيابان جديد الاحداث و درب جنوبی آن را به خيابان حضرتی مسدود کردند و در نتيجه مسجد را هم از صورت جامعيت انداختند.

از سوی ديگربه لحاظ پيشينه اين مسجد مبارک و نيز تحول گسترده در اقبال عموم شيعيان نسبت به قم مخصوصاً بعد از پيروزی انقلاب مقدس اسلامی و حضور زايران از کشورهای مسلمان، و گسترش روزافزون جمعيت اين عش آل محمد و برپايی مراسم مختلف مذهبی با جمعيت بسيار زياد. مانند نماز پرشکوه جمعه و مراسم پر فيض اعتکاف در اين بيت الله که عنوان جامعيت را با خود دارد همگی ضرورت امر توسعه و تحول اساسی در اين مسجد مقدس را بيان می‌نمايد و علاوه حضور انبوه مومنين در مراسم عبادی اين مسجد و عدم توان امکانات فعلی جهت پاسخ گويی به صورت واضح مشاهده می‌شود که اين نيز تاکيدی بر تغير وضعيت موجود و ضرورت نگاهی وسيعتر و جامع تر به اين مکان مقدس را لازم و ضروری می‌نمايد.

در چنين زمان و شرايطی فقيه بزرگوار و ژرف‌نگر و آگاه به زمان حضرت آيت الله العظمی گلپايگانی«ره» که هميشه با دقت و هوشياری نسبت به حرکات پليد و مرموز دشمنان اسلام حساس بود و آينده قم و ضرورت‌ها و نيازهای آن را به عيان می‌ديد واحيای دين و سنت های دينی و رفاه حال مومنان برايش يک اصل و انگيزه بزرگ بود به موقع به اين امر توجه نمودند و با نگاهی خاص و عنايتی ويژه در جهت رونق بخشيدن و احياء جامعيت حتی با شکوه‌تر اين بنا اقدام نمودند و دستور خريد زمين های قسمت جنوبی و قبله را صادر کردند که اولين اثر اين عمل اتتقال مسجد به خيابان های اصلی مرکز شهر می‌باشد. تا از همه سو متصل به خيابان باشد. به دنبال اين اقدام مقدار هشت هزار متر به مساحت مسجد اضافه شد و تمام اراضی واقع در قسمت قبله به مسجد ملحق گرديد:

لازم بود اين مسجد هم نوسازی و هم بازسازی شود و توسعه پيدا کند در اين راستا مرحوم آقا دستور دادند تا زمين‌های اطراف مسجد خريداری بشود. البته خريداری زمين دو صورت دارد، يک وقت ساختمان ندارد در يک بيابان است و يک وقت ساختمان دارد و مراکز تجاری است اين نوع را خريدن، خيلی مشکل است. متاسفانه اين جا کليه زمين هايی که برای مسجد خريداری شد، از اين نوع بود.

در زمان مرحوم آقا موفق شديم هفت هزار متر از اين زمين ها را خريداری کنيم. يک مقداری مانده که مشکلات داشت که هنوز مقداری از آن مشکلات باقی است که الان با آنها دست و پنجه نرم می‌کنيم. ان شاء‌الله به زودی خريداری می‌شود.

اين جانب برای امضاء اسناد زمين های خريداری شده اقدام می‌کردم و وقتی اسناد را برای امضاء خدمت آقا می‌برديم اشک در چشمانش حلقه می‌زد. با توسل به آقا امام زمان(عج) اسناد را امضاء ‌می‌نمودند و بعد از امضاء هرسندی دعا می‌فرمودند و الحمدلله رب العالمين می‌گفتند.

توسعه در خور

آغازين گام در سياست گزاری توسعه مکان های گرانسنگ همچون اين بنای پر ارزش هم افق بودن توسعه با عظمت مکان و جايگاه ارزشی و لحاظ آينده‌نگری در آن می‌باشد. بر اين اساس بانيان و برنامه ريزان اين طرح عظيم بعد از ساليان متمادی تامل و نگاه به آينده اين مکان مقدس، طرحی در خور را تهيه و مقدمات اجرای آن را آماده نموده‌اند.

در زمان آقا بنا شد نقشه مسجد تهيه شود قبل از اقدام نقشه و طرح را به مناقصه گذاشتيم از تهران، مشهد پنج گروه از مهندسين شرکت کردند. بعد از چند ماه که نقشه‌ها را دادند. طرح‌ها توسط داوران که بررسی شد متاسفانه هيچ کدام از نقشه‌ها مورد قبول واقع نشد. مسايلی که ما مطرح کرده بوديم که چه بايد بشود، چگونه بشود، تأمين نشده بود.

نظر ما پيرامون جامعيت – آينده‌نگری – وسعت جمعيت، فراوانی بهره‌برداری و استفاده، حفظ سنت های اسلامی… بود و سازمان ميراث فرهنگی نيز اصرار بر اين داشت که اين ساختمان قديم بايد قدمتش حفظ بشود و تغييری در آن داده نشود. البته تعمير مسأله ديگری است. در هر صورت بعد از دو سال و نيم يا سه سال نقشه فعلی که توسط مهندس معمار آستانه مقدسه آقای گل يار تهيه شده است به تصويب رسيد که تمام شرايط نسبتاً با اين نقشه تامين می‌شد .

ابعاد توسعه

اين بنای مقدس از چند بخش عمده تشکيل گرديده که اولين و مهم ترين قسمت آن شبستان اصلی می‌باشد که درطبقه همکف قرار دارد. مساحت اين شبستان 2900 متر و گنجايش آن برای نمازگزاران 1950 نفر می باشد اين شبستان دارای يک نيم طبقه با 700 متر مساحت و گنجايش 450 نمازگزار می‌باشد. در قسمت فوقانی گنبد نسبتاً بزرگی با دهانه 27 و ارتفاع 35 متر از کف شبستان خودنمايی می‌کند.

شبستان دوم که در طرح پيش بينی گرديده در سطح 46/7 – و زير شبستان اصلی قرار گرفته است و مساحتی قريب به 2700 متر با نيم طبقه ای به مساحت 1600 متر را داراست که پذيرای 1800 نمازگذار خواهد بود. در آخرين طبقه تحتانی اين بنای عظيم فضايی با مساحت 3360 متر را شاهديم که جهت پارکينگ وسايط نقليه اختصاص يافته است.

توجه به اين امر با عنايت به موقعيت جغرافيايی مسجد و تراکم ويژه‌ای را که در اين منطقه از شهر شاهد هستيم گويای ظرافت و دقت طراحان و پاسخ گويی به نيازهای واقعی و آينده‌نگری آنان می‌باشد. در قسمت پشت محراب بنايی به ارتفاع 7 طبقه از کف پارکينگ وجود دارد که بسياری از فضاهای لازم و ضروری را در خود جای داده است که به عنوان نمونه از کتابخانه اختصاصی خواهران و برادران می‌توان نام برد. قسمت ديگری که در اين طبقات تعبيه گرديده بخش اداری مسجد و تاسيسات آن می‌باشد. از زيبايی‌هايی که می‌توان در اين طرح مشاهده نموده ترکيب معماری قديمی و جديد می‌باشد که جلوه خاصی را به اين بنای مقدس بخشيده است.

ارتباط اين مسجد با شهر بعد از توسعه از هر چهار طرف جغرافيايی، تبلور جايگاه ارتباطی عميق آن با مؤمنين می‌باشد و اهل الله با اندک همت، خود را در خانه معبود و در خلوت خانه او خواهند ديد. اين اوج تاثيرگذاری مسجد در زندگی روزمره و اجتماعی مردم است. گذر و نظری آماری بر اين پروژه عظيم ابعاد گوناگون آن را بر ما نمايان می‌سازد و هنگامی که اين آمار را با امکانات فعلی مسجد مقايسه می‌نماييم، عظمت و ضرورت اين کار بزرگ و مقدس خودنمايی می‌کند.

ويژگی‌ها و معيارهای کلی طرح توسعه

با توجه به تاريخچه و قدمت و جامعيت اين بنای مقدس و عنايت به شرايط موجود موضوع طرح،‌ عبارت است از حفظ و احيای وضع موجود مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) و توسعه آن با احداث ساختمان جديد، در ضمن ترکيب با وضع سابق مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) و وضع موجود به طور مطلوب ونيکو مناسب باشد به طوری که در نهايت اين عناصر جواب گوی عملکرد واقعی خود باشند.

با عنايت به شرايط ويژه طرح در سطح شهر قم که مهم‌ترين خصوصيت آن در مجاورت با بارگاه ملکوتی کريمه اهل بيت حضرت فاطمه معصومه(س) می‌باشد، از جمع‌بندی مطالعات انجام شده و جلسات مکرر با هيات امنا خصوصيات کلی زير برای اين مجموعه مشخص گرديد:

1- با توجه به محدوده جديد مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) و امتداد آن در خيابان آستانه و ساحلی و اتصال آن به خيابان شادمان، 3 ورودی به مجموعه اضافه می گردد که در مجموع با وروديهای وضع موجود به 6 عدد افزايش پيدا می‌کند.

2- طراحی شبستان اصلی در قسمت جنوب (روبه قبله) که مشخص‌ترين محل و به عنوان نقطه عطف مجموعه می‌باشد با رعايت تعادل و توازن و تناسب و هندسه آن با دو شبستان طرفين ايوان به طرز مطلوبی ترکيب شده است. به طوری که ضمن وحدت و هماهنگی بين بافت قديمی و جديد به طور مستقل نيز دارای عملکرد می‌باشد.

حفظ و نگهداری ايوان قسمت جنوبی مسجد، علاوه بر ارتباط با شبستان های طرفين خود، به عنوان ورودی شبستان اصلی (جديد) از صحن مسجد پيش‌بينی گرديده است.

3- شبستان قسمت شرق وشبستان سمت غرب در طراحی قسمت توسعه با ورودی های جديدالاحداث مرتبط خواهند شد.

4- طراحی شبستان در طبقه زير زمين علاوه بر اتصال بصری در همه حالات با امام، جهت برگزاری نماز جماعت دارای عملکردهای گوناگون می‌باشد.

5- متراکم‌ترين محورها و گره‌های ترافيک شهر در اين محدوده می‌باشد و فقدان پارکينگ عمومی در مرکز شهر يکی از معضلات جدی به ويژه در ايام مخصوص است. لذا در طراحی مجموعه پارکينگ وسيع و مناسبی با توجه به ظرفيت مسجد پيش‌بينی گرديده است.

6- به منظور ايجاد جاذبه بصری مطلوب و هدفمند بودن طرح اين بنای عظيم، ضمن رعايت قوانين و اصول و تأثير از معماری اصيل اسلامی ايرانی و ايجاد هماهنگی بين تناسيب چشم‌انداز وسيمای حرم مطهر حضرت فامه معصومه(س) نمای اصلی مجموعه طراحی و شکل گرفته است.

خصوصيات کالبدی طرح توسعه

با توجه به وضعيت و اندازه زمين و ترکيب بافت جديد با بافت قديم و با الهام از ويژگی‌ها و خصوصيات معماری اصيل اسلامی ايران و محدوديت قبله به عنوان شاخص شکل گرفته‌اند. عناصر اصلی تشکيل دهنده کالبد طرح عبارتند از:

1- ورودی ها

طراحی هشتی ورودی که ارتباط دهنده ورودی‌ها و فضای شبستان و فضاهای طبقات می‌باشند با ايجاد نماسازی متنوع در آن ها و پوشش سقف آويزها و طراحی در کف آن ها باعث جذابيت آن ها گرديده است.

2- شبستان

الف – شبستان طبقه همکف

اين شبستان به عنوان قلب مسجد است. مهم‌ترين عنصر در اين مجموعه شبستان می‌باشد. با توجه به محوريت قبله فضاهای مدخل شکل گرفته است. و فضاهای اصلی به سوی قبله طراحی شده که دارای 2 محور طولی و عرضی می‌باشد، محراب به عنوان شاخص شبستان مورد توجه خاص می‌باشد و در طرح آن جذابيت و معنويت کارهای هنری مدنظر است.

هندسه ظاهری طرح بر اساس اين دو محور شکل گرفته و از نظر طراحی دارای شرايط ويژه‌ای است. تناسبات و تقارن و نظم و آهنگ آن کامل است. با توجه به وسعت شبستان، ستون های داخل شبستان طراحی شده که به نحو مطلوب امام و ماموم و خطيب و مخاطب به راحتی با هم ارتباط برقرار کنند. بر فراز ستون ها پوشش طاقی فوق‌العاده زيبای کاربندی‌های بديع ايرانی به کار رفته است که سطوحی منحنی با حجم‌های با ارزش پديدار گشته است. که دارای باربری و ايستايی کامل بوده و زيبايی خاصی به مجموعه بخشيده است.

عنصر گنبد و فضای اطراف آن در مرکز شبستان واقع شده است که با افزايش ارتفاع عظمت وافری به شبستان بخشيده و از عوامل زيبايی بنا به حساب می‌آيد و از طرفی با خطوط منحنی نرم و مطبوع آرامش خاصی را القاء می‌کند.

در سمت شرق و غرب شبستان، در ارتفاع مناسب، شبستان زنانه جانمايی شده است که از هماهنگی مناسبی برخوردار می‌باشد، ضمن آن که با ورودی‌های کاملا مجزا، اصل محرميت رعايت شده است. جداره‌های شبستان با تقسيم سطوح با رعايت تمام جوانب و اصالت و فرهنگ مسجد،‌ نماسازی شده است که باعث دلپذيرتر و جذابيت فضا می‌گردد. نورپردازی شبستان با گشودگی‌هايی از سمت خيابان آستانه و ساحلی ضمن رعايت تقارن جانمايی گرديده در پنجره‌ها اشکال هندسی اسلامی – (گره چينی) به کار رفته است که شيشه‌های الوان در لابلای هر گره با ايجاد تابش نور به آن ها فضای دلنشينی را موجب می‌شود.

ب- شبستان زير زمين در سطح 97/8

شبستان زير زمين که به عنوان يک شبستان اضطراری می‌باشد در محوريت قبله است. مشابه شبستان همکف دارای محور طولی و عرضی است. محراب به عنوان شاخص شبستان مورد توجه قرار گرفته و بر فراز آن سقف اصلی که با توجه به ارتفاع بلند اين شبستان، نيم طبقه‌ای نيز جهت عملکردهای مختلف و ويژه در ايام مخصوص مثل اعتکاف و ايجاد جماعت و نيز به عنوان کتابخانه طراحی گرديده است.

به علت سيستم فاضلاب شهر قم که در سطحی بالاتر از اين شبستان قرار دارد، فقط وضوخانه و تعدادی دوش طراحی گرديده است.

3- کتابخانه و فضاهای آموزشی و فرهنگی:

با توجه به نقش و عملکردهای گوناگون مسجد، ايجاد کتابخانه و قسمت های آموزشی و فرهنگی در مجموعه مساجد از اين نظر که جاذبه آن جمع کثيری از نسل جوان و بارور جامعه را به سوی مسجد و فرهنگ اسلامی جلب می‌کند کار پسنديده و بااهميتی می‌باشد. در اين مجموعه در دو طبقه پشت محراب دو فضا جهت کتابخانه آقايان و خانم ها در نظر گرفته شده است که با راه های ارتباطی جداگانه و رعايت اصول معماری طراحی گرديده است که در صورت لزوم دارای عملکردهای متفاوت اعم از کلاس های آموزشی و فرهنگی و غيره می‌باشد.

4- قسمت اداری:

فضاهايی ويژه جهت انجام اين امور را می‌طلبد. در اجرای اين هدف در طراحی مجموعه فضايی جهت انجام امور اداری مشخص شده است.

5- پارکينگ:

با توجه به سيستم زندگی اجتماعی امروز و گستردگی استفاده از وسايل نقليه و نظر به اين که مسجد محل اجتماعات مختلف در برگزاری مراسم است و جايگاه ويژه‌ای در مناسبات اسلامی دارد و اجتماعاتی از مردم ساکن در شهر و يا شهرهای اطراف را در خود جای می‌دهد،‌ طراحی و ساخت يک پارکينگ مناسب با ظرفيت مکفی جهت مسجد لازم و ضروری است. لذا با توجه به موقعيت ويژه مسجد امام حسن عسکری(عليه السلام) در قم و به منظور کاهش ميزان نياز به پارکينگ عمومی در مرکز شهر در مجاور خيابان ساحلی و قسمت تجاری مسجد در آخرين طبقه زيرزمين اين مجموعه، محوطه پارکينگ عمومی طراحی گرديده است. که دستيابی به فضای پارکينگ از طريق ورودی و خروجی که به شکل مدور طراحی شده تأمين شده است.

6- تأسيسات و تجهيزات:

7- گنبد و مناره‌ها (گلدسته) به عنوان عناصر شاخص:

الف – گنبد:

عملکرد گنبد اصولا در مجموعه مساجد عظمت بيشتری به بنا می‌دهد که از عوامل مهم زيبايی است. پوشش خارجی گنبد در اين بنا مخروطی شکل طراحی شده که سطح مناسبی برای هنرنمايی در زمينه‌هايی مختلف با مصالحی چون آجر و کاشی و غيره می‌باشد.

ب – مناره (گلدسته):

يکی ديگر از عناصر اصلی در معماری اسلامی که جلوه و زيبايی خاصی دارد ساختمان گلدسته است. يکی از بهترين عملکردهای مناره مشخص ساختن موضعی معين برای افراد از فواصل دور بوده که به عنوان يک نشان شهری نيز می‌باشد. گلدسته‌های اين مجموعه، در طرفين سر درب اصلی مجاور خيابان شادمان طراحی شده است. اين عناصر از نظر فرم دارای اهميت فوق‌العاده است. اين گلدسته‌ها با ارتفاع بلند خود به سوی آسمان بر افراشته شده و نظر را به بالا می‌کشاند که پر جاذبه می‌باشد. با باريک شدن و وسيع شدن تنه و ايجاد مقرنس‌های تزئينی در طبقات مختلف زيبايی خاصی را القا می‌کنند. که می‌توان آن را به عنوان دسته‌های گل احساس نمود.

جفت بودن اين مناره‌ها، اضافه برعظمت، تقارن را بيان می‌کند که قرينه سازی مشخصه غالب در هنرهای هندسی ايرانی به خصوص معماری است.

نحوه توزيع فعاليت ها در قسمت توسعه

الف – طبقه همکف: فضاهای موجود در طبقه همکف عبارتند از:

شبستان اصلی:

اين قسمت با ترکيب دو شبستان قديمی از وضع موجود به مساحت 395 مترمربع و 410 مترمربع و ايوان قديمی به مساحت 306 مترمربع به عنوان ورودی از سمت صحن قديم می باشد که گنجايش 950 نفر نمازگزار را دارا است.

شبستان اصلی (جديد) شامل 4 ورودی هر کدام با کفش‌کن (دو ورودی در طرفين محراب و دو ورودی ديگر از پشت شبستان پيش‌بينی شده است).

دهانه گنبد 19 متر و ارتفاع زير گردنه گنبد از کف شبستان حدود 30/15 متر و ارتفاع نوک گنبد از کف شبستان اصلی حدود 35 متر می‌باشد.

ب- نيم طبقه شبستان اصلی (شبستان زنانه):

اين قسمت با مساحت 1172 مترمربع مشرف به شبستان اصلی دارای سرويس و وضوخانه و کفش‌کن جهت بانوان پيش‌بينی شده و شامل فضاهای‌ به شرح ذيل می‌باشد:

– کفش کن به تعداد 2 عدد

– آسانسور چهار عدد چهار نفر در هر طرف دو واحد

– پله ارتباطی

– دستشويی و توالت

فضای مفيد 684 مترمربع است که گنجايش 810 نفر نمازگزار را دارا می‌باشد.

ج – شبستان طبقه زيرزمين

اين قسمت با مساحت 4069 مترمربع دارای شبستانی به مساحت 3027 متر مربع گنجايش 3295 نفر نمازگزار را دارد. و فضاهايی که در دو طرف اين شبستان طراحی شده شامل:

– تعداد دو کفش کن در دو طرف دو ورودی

– تعداد دو آبدارخانه در دو طرف دو ورودی

– راه پله ارتباطی

– تعداد دو آسانسور در هر طرف

و چون در سيستم شهری، فاضلاب بالاتر می باشد توالت و دستشويی پيش بينی نشده و فقط تعداد 15 عدد دوش، وضوخانه در نظر گرفته شده است.

ارتفاع بلند اين قسمت باعث شده که نيم طبقه ای به مساحت کل 3027 متر مربع با سالنی به مساحت 1742 مترمربع که گنجايش 2000 نفر نمازگزار را دارا می‌باشد و فضاهايی که در دو طرف نيم طبقه پيش‌بينی شده‌اند.

– تعداد دو کفش کن

– تعداد دو آبدارخانه

– راه پله ارتباطی

– تعداد دو آسانسور در هر طرف

د- طبقه زيرزمين سوم (پارکينگ – موتور خانه)

در آخرين طبقه زيرزمين و در سطح 34/13 پارکينگ با مساحت 4069 مترمربع جهت 157 عدد ماشين طراحی شده که در پشت اين قسمت موتور خانه به مساحت 731 مترمربع قرار گرفته است.

ه- طبقات پشت محراب

قسمت پشت محراب در هفت طبقه طراحی شده و شامل فضاهای ذيل می‌باشد:

1- طبقه همکف با مساحت 530 مترمربع به عنوان ورودی

2- طبقه اول با مساحت 470 مترمربع قسمت اداری

3- طبقه دوم با مساحت 470 مترمربع کتابخانه بانوان

4- طبقه سوم با مساحت 490 مترمربع کتابخانه

5- طبقه زيرزمين اول با مساحت 695 مترمربع سالن غذاخوری

6- طبقه زيرزمين دوم با مساحت 695 متر مربع آشپزخانه

7- طبقه زيرزمين سوم با مساحت 731 مترمربع به عنوان موتورخانه

– مساحت کل اين قسمت 4081 مترمربع می‌باشد.

ح- زمان تقريبی اجرای طرح توسعه

سازه اين پروژه در مجموع 29 ماه يعنی کمتر از دو سال و نيم به طول خواهد انجاميد که با مديريت صحيح اجرايی شايد بتوان اين مدت را به دو سال نيز محدود نمود.

– برای توسعه مسجد هيئت امناء تشکيل شد و من هم اين لياقت نصيبم شد که از اين هيئت باشم.

در عيد سال 1377 برای ادای نماز عيد به مسجد امام رفته بودم… دوستان به من گفتند: می‌توانی برای توسعه اقدام و پی‌گيری کنی و پروانه را بگيری. بايد بگويم که به خاطر طرح توسعه اطراف حرم مانع می‌شدند و پروانه را نمی‌دادند. من گفتم که اگر امکان داشت تا حال انجام شده بود. باز تکرار و اصرار دوستان که می‌توانی و اقدام کن.

تحت تاثير قرار گرفتم. محل‌های خريداری شده بد وضعی پيدا کرده بود، به اسم مسجد خريداری شده بود. محل زباله بود و… و اين صحنه را ديدم بسيار متاثر بعد به طرف حرم حضرت معصومه ايستادم و عرض کردم خانم… بنده که لايق نيستم اگر اجازه بفرماييد و بزرگواری شما شامل بشود از فرزند برادرتان امام زمان(عج) تقاضا کنم که لطفی و ترحمی که اين پرونده را پی‌گيری کنم. به لطف خدا شروع کرديم و اسناد را جمع‌آوری نموديم ولی باز سختی و مشکلات و طعنه زدن‌ها و حتی عده‌ای ما را مورد تمسخر و اذيت قرار می‌دادند… ولی باز توسل و تلاش و پی‌گيری کرديم تا اينکه بالاخره پروانه ساخت را گرفتيم. آن وقتی که اين لطف حاصل شد. خيلی خوشحال و مسرور بودم پروانه را به حرم حضرت معصومه(عليه السلام) بردم و به ضريح چسباندم. و سپس دو رکعت نماز به روح امام حسن عسکری(عليه السلام) و بعد جعبه‌ گزی خريدم و روی قبر آيت الله گلپايگانی قرار دادم.

و در روز مبارک نيمه شعبان کلنگ توسعه مسجد توسط حضرت آيت الله العظمی صافی زده شد.

فرايند توسعه

نگاه به افق آينده شهر مقدس قم و توجه و اقبال روزافزون جهانيان به اين شهر و نيز درخشش علمی و دينی بيش از پيش آن در دنيای کنونی و جمعيت زياد آن در آينده، جايگاه اين مرکز بزرگ عبادی فرهنگی را در هسته مرکزی حرم اهل بيت نمايان می‌سازد.

اميد آن که اهل قم با تکميل اين بنای مقدس ديگر بار لياقت خود را در امانتداری از يادگاران آل ‌الله و حفظ و تقويت اين حرم اهل بيت در پيشگاه خداوند متعال به اثبات برسانند باشد تا با سابقه شيعيان در تکميل اين بنای تقوی شاهد تلألؤ ويژه اين مسجد در بين امکنه مقدس ديگر و افزودن صفحه زرين ديگر به کتاب افتخارات قم در تاريخ نورانی تشيع باشيم

Source: 1

مسجد حضرت صاحب الزمان (جمکران)

ساماندهی زائران عراقی در قم به صورت جدی در حال پیگیری است

مطالب مرتبط

مدیریت

لینکهای ویژه

مسجد امام حسن عسگری