بی‌شک قیام خونین عاشورا یکی از مهمترین اتفاقات تاریخ است که جاودانگی این قیام بر جهاد و شهادت بنا گذاشته شده است که همواره انگیزه جهاد و شهادت را با آرمان‌های اصیل آن نشان می‌دهد؛ ایثار و شهادت که از ابعاد قیام عاشورا است به عنوان اوج وارستگی نوین و نشانه بارز پیوستگی به خدا و مکتب تلقی شده و در قرآن از آن برای آزمودن مردان بزرگ خدا استفاده شده است.
کشته شدن در راه خدا یعنی جهاد فی سبیل‌الله در فرهنگ ما «شهادت» نام دارد و در این نوع مرگ جاودانگی همیشگی وجود دارد؛ شهادت برای انسان‌های پاک‌باخته و از دنیا رسته‌ای که خدا جویند و عاشقانه می‌پویند، راه میانبری است آن‌ها را زودتر و سریعتر از راه‌های دیگر به هدفهای والایی در مسیر قرب الهی می‌رساند.
این فرهنگ شهادت بر گرفته از قیام عظیم امام حسین (ع) و یاران با وفای او می‌باشد که درس جوانمردی، ایثار و گذشت را به انسانها آموخت، از همین رو شیعیان در ایام محرم و صفر برای ارباب بی‌کفن خود و اهل‌بیت و یاران او به سوگواری و عزاداری می‌پردازند.
حادثه عاشورا و مکتب عظیم امام حسین (ع) درس‌های بیشماری برای هر فردی دارد، مردم قم از دیرباز در برپایی مجالس اهل‌بیت به خصوص امام حسین (ع) و یاران باوفایش رسوم خاص خود را دارند که از مهمترین مراسم‌های آن تعویض پرچم گنبد کریمه اهل‌بیت (ع) حضرت معصومه (س) است.
عزاداری مردمان قم قدیم /سنگاب‌خانه با کارکردی شبیه به سقاخانه
از همین رو حسین صادقی، عضو بنیاد قم‌پژوهی و مدرس گردشگری گفت: «سنگاب، کاسه بزرگ سنگی بوده که در معابر، بازار، خانه ها، اماکن عمومی و به ویژه بناهای مذهبی، جهت رفع عطش مردم، کارکردی شبیه به سقاخانه داشته است و معروف‌ترین و با سابقه‌ترین سنگاب‌خانه‌هایی که در ایام محرم در قم برپا می‌شد، سنگاب‌خانه مرحوم میرزا محمد فخیمی بوده است که در سال ۱۳۰۰ شمسی بنیان آن گذاشته شد و مدت سی سال دوام داشت، این سنگاب‌خانه را ابتدا در جنب حرم مطهر، مقابل میدان آستانه و سپس در محاذی گذر خان برقرار می‌کردند.»
عضو بنیاد قم‌پژوهی ادامه داد: «سقاها به وسیله مشک از آب انبار سرداب و دیگر جاها، آب آشامیدنی برای مردم عزادار و دسته‌ها تهیه می‌کردند و در ظرف‌های مخصوص که سنگاب نام داشت، می‌ریختند.»
او افزود: «سنگاب‌خانه‌ها، دارای تزئیناتی از قبیل چراغ‌های الوان، کتیبه، عکس و شمایل بود و اغلب هیئت‌های عزادار، در مقابل این سنگاب‌خانه به عزاداری و شبیه خوانی می‌پرداختند.»
صادقی گفت: «اغلب هیئت‌های عزاداری در مقابل این سنگاب‌خانه به عزاداری و شبیه‌خوانی می‌پرداختند و پس از آنکه در سال ۱۳۲۹ شمسی میرزا محمد فخیمی از این محنت سرا به سرای جاویدان شتافت و در صحن مطهر حضرت معصومه (س) مدفون گشت. دیگر سنگاب‌خانه عظمت گذشته خود را نداشت و کم کم از رونق افتاد.»
در شهر قم تکیه‌ها و حسینیه‌های قدیمی بسیاری وجود دارد از جمله، مدرسه حاج سید صادق روحانی، تکیه شاه خراسان، تکیه آقا سید حسن، تکیه چهل اختران، تکیه شاهزاده حمزه و چهارمردان و همچنین تکیه اشراقی، میدان میر، قلعه عموحسین و آقا حسن گل از جمله تکیه‌های قدیمی شهر هستند که قدمتی بیش از ۱۰۰ساله دارند.
تکیه یا تکیه‌گاه، بعد از مسجد، در حقیقت پایگاه معنوی مسلمانان، به ویژه شیعیان به حساب می‌آید و جایی است که مردم با تعزیه خوانی و سوگواری بر سالار شهیدان و یاران باوفایش به او متوسل می‌شدند. در گذشته تا پایان حکومت قاجاریه، محوطه تکایا، مانند امروز مفروش نبود و اکثر عزاداران، بر روی زمین خاکی می‌نشستند و فقط تعداد معدودی از زنان و مردان بودند که پارچۀ کوچکی جهت زیرانداز همراه خود می‌آوردند.
باسابقه‌ترین تکایای قم
از همین رو ابوالحسن گرامی تاریخ‌دان مطرح کشور با اشاره به مکان‌های عزاداری قدیمی قم گفت: «اگر بخواهیم از تکایای قدیمی و با سابقۀ قم نام ببریم، می‌توان به تکیۀ میدان میر که سابقۀ آن به عهد اشعری‌ها می‌رسد، تکیه سنگ سیاه که پس از روی کار آمدن سلسلۀ صفویه تأسیس شد، تکیۀ میرزای قمی یا تکیۀ پشت‌مسجد که در پشت مسجد جامع قم قرار داشت و از زمان‌های قدیم در آن جا تعزیه خوانی می‌کردند، اشاره کرد.»
او افزود: «تکیه گذر جدا، تکیه شاه خراسان، تکیۀ حاج سیدحسن با سابقه ۲۵۰ سال، تکیه عشقعلی با سابقه ۲۵۰سال، تکیه ملامحمود، تکیه یزدی‌ها در پشت بازار قم، تکیه باغ پنبه، تکیه پنجه علی با سابقه ۱۵۰ سال، تکیه متولی باشی که در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار توسط آقا سیدمحمد باقر، متولی باشی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) بنیان گذاشته شد و تقریباً تا پایان حکومت پهلوی دوم دوام داشت، از دیگر تکایای معروف در قم بودند.»
این استاد تاریخ ادامه داد: «تکایای معروف و با سابقه دیگری نیز در قم به اقامه عزای سیدالشهدا می‌پرداختند که از جمله آن‌ها می‌توان به تکیه خروس که در ضلع جنوبی گذر جدا واقع شده و در گذشته میدان گاهی بوده که خروس بازان جهت برپایی مسابقه و داد و ستد در آن جا گرد هم می‌آمدند، اشاره کرد.»
گرامی گفت: «در یکصد سال قبل، شاطر عباس نامی که سردسته خروس بازان و ناظر بر آن مسابقات بود، در این محل زندگی می‌کرد و در ایام سوگواری سالار شهیدان، در این محل که هم‌اکنون به تکیه خلوص تغییر نام داده است، مجلس عزاداری ترتیب می‌داد.»
عزاداری در قم به ویژه در بخش مرکزی و بافت اصلی شهر از گذشته تاکنون سبک سنتی خود را حفظ کرده است و از چند روز مانده به ماه محرم مراسم سیاه‌پوشان تکایا و حسینیه‌ها شروع و گاهی در محله‌هایی چند تکیه و مسجد با هم مراسم را برگزار می‌کنند.
روضه‌های سنتی خاص در خانه‌های قدیمی قم
از دیگر شیوه‌های عزاداری خاصی که در شهر قم هنوز هم پابرجا است وجود روضه‌های سنتی در خانه‌های قدیمی در بافت تاریخی شهر قم است که هنوز در میان مردم قم جایگاه ویژهای دارد.
در شهر قم خانه‌های قدیمی وجود دارند که با وجود یکصد سال از عمر آن‌ها هنوز هم روضه‌های سنتی با مداحی قدیمی درآن برگزار می‌شود که در کل کشور با رونق بیشتری همراه است.
تعزیه و طبل زنی در قم
تعزیه‌خوانی در هیئت تجار در مسجد امام حسن (ع) برای نخستین بار در تاریخ قم با الگو گیری از زنجیرزنی تهران باب شد.
برپایی مراسم آیینی تعزیه خوانی در روستای کاسوا در بخش خلجستان قم از مهمترین هنرهای اهالی این روستا بوده و همه‌ساله در مناسبت‌های مذهبی، به ویژه ایام محرم، به شکل باشکوهی برگزار می‌شود.
طبل زنی هم در سپیده دم روز عاشورا برای با خبر کردن مردم از وجود دسته‌جات عزاداری در شهر به کار می‌رفت و چند نفر جلوی دسته‌ها راه افتاده و عده‌ای خاکستر و عده‌ای گلاب به روی اعضای دسته می‌پاشیدند.
برپایی دسته «چهل اختران» قم با قدمتی ۴۰۰ساله
از هیئت و دسته‌هایی که در استان قم جایگاه و قدمت تاریخی بسیاری دارد می‌توان دسته «چهل اختران» را نام برد، این دسته قدمتی ۴۰۰ساله دارد و هنوز هم بین مردم قم دارای جایگاه و احترام خاصی است.
این هیئت در روز عاشورا از بارگاهی که به «چهل اختران» شهرت دارد و در خیابان آذر که از بافت تاریخی شهر قم به شمار می‌رود و همچنین از مرقد مطهر پسر امام جواد علیه‌السلام که به امامزاده موسی مبرقع معروف است حرکت خود را شروع و تا حرم کریمه اهل‌بیت (س) ادامه می‌یابد که یک شب قبل از محرم با چاوشی‌خوانی به سمت حرم رفته و آغاز ماه محرم را اطلاع و به عمه سادات تسلیت می‌گویند.
در دسته چهل اختران قم نظم و ترتیب خاصی وجود دارد و در صف اول دسته سادات مستقر می‌شوند و ساداتی از سراسر کشور با شال‌های سبز در این مراسم حضور می‌یابند.
این دسته عزاداری، بزرگ‌ترین دسته قدیمی کشور به شمار می‌رود، صف دوم هم متعلق به بیمارانی است که برای گرفتن شفای خود از سالار شهیدان در این مراسم حضور یافته و عزاداری می‌کنند.
از دیگر دسته‌های قدیمی در استان قم می‌توان دسته و یا هیئت چهارمردان را نام برد که قدمتی چند صدساله دارد و این هیئت هنوز پابرجاست و بین مردم قم احترام خاصی دارد؛ این مسجد در دوران ستم‌پهلوی در سال ۱۳۲۰ تنها تکیه‌ای بود که بدون ترس اقدام به عزاداری از شب نخست محرم تا روز عاشورا می‌کرده و به سمت حرم هم دسته عزا داشتند و با خود سیاه طاق‌نما و دیر می‌بستند.
در شهر قم به دلیل وجود ملیت‌های مختلفی از جمله کربلایی‌ها و نجفی‌ها و همچنین افغانستانی‌ها، لرها و ترک زبانان آیین‌های مختلف عزاداری در این شهر دیده می‌شود. آیین مشعل گردانی، مشق شمشیر نجفی‌ها که قدمتی ۵۰ساله در قم دارد، حجله گردانی قاسم و چل چراغ‌های حسینیه کربلایی‌ها به همراه مراسم طویریج و خیمه سوزی از دیگر مراسم و سبک عزاداری است.
آیین مشعل گردانی نجفی‌های مقیم قم
هر سال نجفی‌های مقیم قم در شب هشتم، نهم و دهم محرم دسته طبال و مشعل گردانی سنتی خود که یادآور آتش افتادن به خیمه‌های امام حسین علیه‌السلام است را از مسجد نجفی‌های بازار گذر خان حرکت داده و به سمت حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) می‌روند تا در این آستانه مقدسه عرض تسلیت این ایام را به کریمه اهل‌بیت (ع) داشته باشند.
نذر شامی پزان
این یکی از آیین‌ها و مراسم‌های خاص در قم است که در بین دسته‌ای خاص هرساله انجام می‌شود. مراسم آیینی شامی پزان از سوی خانواده آسیدحسین و با حضور اجتماع دختران و زنان برای پخت نذری انجام می‌شود.
آیین چاووشی خوانی
از سنت‌های قدیمی مردم قم در عزاداری چاووشی خوانی است. این آیین مذهبی و سنتی برای جاودانه ماندن حادثه عاشورا بوده و مردم را از آمدن ماه محرم با خبر می‌کردند.
کاروانی از شهرها و روستاها حرکت کرده و آمدن ماه حزن و محرم را با ذکر اشعار خاص به مردم خبر می‌دادند.
چاووشی خوانی هم مراسمی است که دسته‌ها از محله قدیمی چهل اختران به حالت نوحه خوانی، حزن‌آلود به سمت حرم حضرت معصومه (س) حرکت می‌کنند.
همه این سنت‌ها از قدیم در استان بوده و هست و در این روزهای کرونایی هم پس و پیش انجام می‌شود. البته همه سعی دارند تا این آئین‌ها با رعایت پروتکل‌های بهداشتی انجام شود تا هم عزاداری برای سیدالشهدا برگزار شود و هم پروتکل‌های بهداشتی برای حفظ سلامتی مردم رعایت شود.
